IV. BÖLÜM

İSMAİL BEY GASPIRALI

“Millete hizmet etmek istiyorsan elinden gelen işle başla.”

İsmail Bey Gaspıralı, İslâm âleminin her yerinde Müslümanların geri kalmışlığının  ve içinde bulundukları benzer problemlerin İslâm Dünyası’nın farklı bölgelerinden gelecek temsilcilerinin oluşturacağı büyük bir “Dünya Müslümanları Kongresi” tarafından ele alınıp değerlendirilmesi gerektiğini düşünüyordu. Kongre Kahire’de yapılmalıydı. Onun bu tercihi ince mülâhazalara dayanıyordu: Kahire’nin İslâm âlemindeki itibarlı mevkiinin yanısıra, burası resmen Osmanlı İmparatorluğu’nun bir parçası olduğundan “Dâr-ül-İslâm”dı. Bütün Mısır eyaleti hidivlerin idaresinde geniş bir muhtariyete sahipti ve 1881’den itibaren fiilen İngiliz işgali altındaydı. Kahire’nin bu karmaşık hukukî statüsü, burayı diğer önemli İslâm merkezlerine nisbeten çeşitli siyasî ve fikrî hareketlerin daha serbestçe barınabildiği bir yer haline getirmekteydi.

Doç.Dr.Hakan KIRIMLI (Bilkent Ünivensitesi)

Kongre’nin fiilî İngiliz hakimiyeti altındaki bir şehirde, yani onların gözü önünde yapılması İngilizlerin huylanmasına mâni olurdu. Gaspıralı’nın kanaatince, eğer İngiltere bu teşebbüsün gayesinin “zararsızlığından” emin olursa, diğer büyük Avrupa devletleri de rahatsızlık  duymayacaklardı.

Her ne kadar, genel ve Gaspıralı için özel sebeplerden dolayı Hilâfet makamı olan İstanbul böyle bir Kongre için en tabiî yer gibi gözükse de, herşeyden önce II. Abdülhamid rejimi bu amaç için uygun değildi.

Doç.Dr.Hakan KIRIMLI (Bilkent Ünivensitesi)

Bir kere, Batı’da II. Abdülhamid’in İslâmcı politikaların uygulayıcısı olarak tanınması bu teşebbüsün Padişah tarafından manipüle edildiği intibaını doğuracak ve Büyük Devletler’in konuya daha başından olumsuz tavır almalarına yol açacaktı.

Gaspıralı bu projesini gerçekleştirmek için Ekim 1907 ve Şubat 1908 tarihleri arasında tam üç kez Kırım ile Mısır arasındaki uzun mesafeyi gidip geldi. Burada, tanınmış fikir ve siyaset adamlarıyla, Mısır Hidiv’iyle Kongre fikrini müzakere etti ve tanıtıcı konferanslar verdi. Kongre için bir hazırlık komitesi kurulduğu gibi Kongre Nizamnamesi de yayınlandı. İsmail Gaspıralı genel fikirlerini ve Kongre düşüncelerini anlatmak maksadıyla Kahire’de En-Nahza adında Arapça bir gazete dahi çıkardı.

Mısır’daki çeşitli Müslüman fikrî ve siyasî gruplarının şevkle Kongre çalışmalarına katılmalarına rağmen, bir süre sonra teşebbüs her biri bu işi sahiplenmek isteyen söz konusu grupların çekişmesine dönüştü., ilk heyecan ve idealizm git gide kayboldu. Kongre’nin toplanma tarihi sürekli ertelendi ve bir süre sonra tamamen unutuldu.. İsmail Bey Gaspıralı’nın bu teşebbüsü neticede başarısız kalması ile birlikte, Dünya Müslüman aydınlarını bir araya getirmeyi hedefleyen ilk somut ve sivil teşebbüs olarak tarihe geçti.

Prof.Dr. Yavuz Akpınar (Ege Üniversitesi)

İsmail Bey’in sanıyorum biraz gözden kaçan tarafı da arşiv meselesidir. Tercüman gazetesi dikkatli okunduğu zaman onun Türkiye’de, İran’da, Mısır’da, Türkiye’den ayrıldıktan sonra Bulgaristan Türklerinin Müslümanlarının çıkartttığı yayınları çok dikkatli  bir şekilde takip ettiğini görüyoruz….

…Acaba Gaspıralı’ya gelen o gazete, dergi koleksiyonları ne oldu? Çünkü bunları büyük bir titizlikle arşivlediği anlaşılıyor Tercüman gazetesinde

Gaspıralı’nın, reformlarını İslâm dünyasının Türk olmayan kesimine “ihrac etmek” yönünde son bir teşebbüsü daha oldu. 1912’ye doğru, “Usûl-u Cedîd”i dünya yüzünde en fazla Müslüman nüfusa sahip ülke olan Hindistan’a tanıtmaya ve orada benimsetmeye karar verdi. Gaspıralı bu amaçla Şubat 1912’de Bombay’a gitti. Bombay’da mahallî Müslüman teşkilatlarıyla işbirliği içinde bir “Usûl-ü Cedîd” mektebi açarak, burada meşhur “40 günde okuma-yazma öğretme” sloganını başarıyla uyguladı.

Prof.Dr.Nadir DEVLET Yeditepe Ünivesitesi

…Ve kendi metoduyla Urduca eğitim başlatmıştır.Yani bir insanda bu kadar çok yön bulunması aslında her aydına nasip olacak birşey değildir.

II. Meşrutiyet’in ilânından sonra İstanbul’un biraz daha özgürleşen ortamı, Gaspıralı’nın burada aktif faaliyetlere girişmesini mümkün kılmıştır. O, bu yeni şartları Türk milliyetçiliği ve reform fikirlerinin yayılabilmesi için uygun görüyordu. Rusya Türklerinin bu büyük fikir adamı Türkiye’de aydın çevreler tarafından gayet iyi tanınmakta ve kendisine derin saygı duyulmaktaydı. Ayrıca, 1908 sonrasında Türkiye’de şekillenmeye başlayan “İslâmcılık”, “Batıcılık” ve “Türkçülük” gibi farklı fikrî akımların hemen hepsi değişik açılardan da olsa, Gaspıralı’da kendilerine uygun noktalar bulabiliyorlardı.

Bu dönemde Osmanlı münevver çevreleriyle ilişkileri çok yoğunlaşan Gaspıralı, çeşitli İstanbul dergilerine de makaleler yazıyordu.

Prof.Dr.Halil İNALCIK (Bilkent Üniversitesi)

Türk Dünyası’nın kurtuluş yolunu modernizasyonda , modern ilmin ve teknolojisinin alınmasında bulan büyük mütefekkir, büyük Türk lideri olarak İsmail Gaspıralı’yı görüyorum. Türkçülük zaten onun Tercüman gazetesiyle İstanbul’da, onun telkinleriyle başlamıştır.

1908’de kurulan “Türk Derneği”nin kurucu üyelerinden biri oydu. 1911’de Yusuf Akçura öncülüğünde kurulan “Türk Yurdu Cemiyeti” ve onun yayın organı olan Türk Yurdu dergisi üzerinde de Gaspıralı’nın büyük etkisi olmuştur. O zamanki bu fikrî oluşumların sonraki cumhuriyet döneminin düşünce yapısının teşekkülünde de büyük rolü olduğunu burada belirtmek gerekir.

Prof.Dr.Yavuz  AKPINAR (Ege Üniversitesi)

Her konuda aşağı yukarı modernleşmenin ortaya çıkardığı her konuda çok dikkatli söylenmiş fikirleri var ve ben bu fikirlerin günümüzde de değer taşıdığına inanıyorum.

Onun için Gaspıralı külliyatı neşredilirse Türk dünyası Gaspıralı’yı yeniden keşfedecek ve onun üzerine düşünmeye başlayacak ve ben bu fikirlerin toplumda çok derin yankılar uyandıracağına ve Türk Dünyasında yeni yeni oluşmaya başlayan siyasi partilerde de ideoloji için bir zemin teşkil edeceğine kesinlikle inanıyorum.

Ancak yıllardır durdurak vermeden yürüttüğü yoğun faaliyetler Gaspıralı’yı çok yormuş, sağlığını bozmuştu. 1914 sonbaharına hasta giren İsmail Bey Gaspıralı, kafasında halen yapmak istediği onlarca  fikri daha gerçekleştiremeden 24 Eylül 1914’de Bahçesaray’da öldü.

Cenazesinin defnedilmesine Rusya İmparatorluğu’nun her tarafından gelen binlerce seveni katıldı.

6,000’i aşkın insanın bulunduğu büyük bir törenle Bahçesaray’ın Salaçık bölgesinde Kırım Hanlığı’nın kurucusu I. Hacı Geray Han’ın türbesi ve tarihi Zincirli Medrese’nin yakınında toprağa verildi.

Ölümü bütün Türk dünyasında büyük üzüntü doğurdu. Gerek Rusya’da, gerekse Türkiye’de basın aylarca onun hizmetlerini hayranlıkla anlatan yazılar yayınladı.

Daha hayattayken değerinin anlaşılması onun için büyük bahtiyarlıktı.

Yrd.Doç.Dr. İsmail Türkoğlu ( Marmara Üniversitesi)

Gerçekten de Gaspıralı bahtiyardır. Çünkü yaşadığı dönemde kıymeti bilinen bir aydınlardan birisidir. Rusya müslümanları Tercüman’ın 25. yıl kutlamaları ki Bahçesaray’da  yapıldı bu kutlamalar.. her taraftan Gaspıralı’ya hediyeler yağıyor. İran şahı hediyeler gönderiyor, Buhara emiri hediyeler gönderiyor, İdil-Ural bölgesinde pek çok okula Gaspıralı’nın ismi veriliyor. Onun anısına kitaplar çıkartıyorlar. Bunlar Gaspıralı’nın yaşadığı dönemde oluyor. Yani Gaspıralı’nın yaşadığı dönemde Çarlık Rusya’sındaki müslümanlar onun kıymetini çok iyi biliyorlardı ve ondan her zaman hürmetle bahsediyorlardı

Başyazarlığını Hasan Sabri Ayvazov’a vasiyet ettiği Tercüman ise Gaspıralı’nın ölümünden beş yıl sonrasına kadar yayınlanmaya  devam etti.

Prof.Dr.Turgut TEBERDAR (Abdurrahman  Hüsnü’nün oğlu)

Babam gayet güzel bir şekilde, kendisinin yazısı olması bakımından, hattat olması bakımından aynı zamanda ressam olması bakımından hem gazetenin çizilmesi lazım gelen resimlerini çizer hem yazı başlıklarını yazar. Bazı kısımlar hurufatla basıldığı gibi, bazı kısımlarda doğrudan doğruya kamış kalemle yazılır. O taş basması dediğimiz özel bir basma sistemiyle gazeteye geçirilirdi. Babam böylece kendisinin yanında uzun boylu kaldı ve ondan çok şeyler öğrendi. Gaspıralı cidden fevkalade bir insan idi.

Gaspıralı’nın mezarı uzun süre Kırım Tatarları tarafından saygı ile ziyaret edildiyse de, 1944’de Kırım Tatarlarının topyekûn vatanlarından sürülmelerinden sonra, sayısız Türk eserleri gibi tamamen ortadan kaldırıldı. 1990’da Kırım’a dönen Kırım Tatarları tarafından Gaspıralı’nın tahminî mezar yeri yeniden çevrelenerek buraya bir anıt dikildi. Tarihi Zincirli Medrese ise Sovyet döneminde tımarhane yapılmıştı ve harap vaziyetteydi. Kırım Türkleri uzun mücadelelerden sonra burayı boşalttırmayı ve Gaspıralı’nın mezar yerini düzenlemeyi başardılar. Tarihi Zincirli Medrese ve yanında Gaspıralı’nın Usul’ü Cedid okulunu açtığı binanın da tekrar eğitim yuvası olması için girişimlerini sürdürmekteler.

Gaspıralı İsmail Bey’in yürüttüğü çalışmalarında en büyük destekçilerinden birisi de 1880 lerin başında evlendiği ikinci eşi Zühre Akçurin’di.

İsmail Bey Gaspıralı’nın çocukları da babalarının fikirlerinin ve mücadelesinin takipçisi olmuşlardır. Zühre hanımdan olan ilk oğlu 1884 doğumlu Refat ise babasının ölümünden sonra Tercüman Gazetesi’nin sahipliğini üstlenmişti.

Hem Kırım Tatar hem de Türk Dünyası’nda kadın hareketinin öncülerinden olan kızı Şefika Gaspıralı ise Azerbaycan’ın ilk başbakanlarından olan Nesip Yusufbeyli ile evlendi.

Hayatı boyunca babasının fikirlerini ve faaliyetlerini devam ettirmeye çalışmış, babasından aldığı feyizle Kırım Milli Hareketinin ön saflarında yer almıştı.1975 yılında İstanbul’da vefat etti.

Haydar Ali, Cevdet Mansur ve Behiye diğer çocuklarıydı. İlk eşi Zehra hanımdan doğan Hatice adlı bir kızı daha vardı

Bolşevik ihtilalinden sonra bir süre daha İsmail Bey Gaspıralının fikirleri, faaliyetleri  ve mücadelesi Kırım’daki okullarda anlatılsa da Stalin’in iktidara gelmesinden sonra Kırım’da ve diğer Türk bölgelerinde onun adı tamamen yasaklandı. Ancak tüm bu yasaklamalara rağmen onun başlattığı bu fikir akımı Rusya Müslümanları ve Türk Dünyası içinde yok edilemedi.

“Dilde, Fikirde, İşte Birlik” şiarıyla özetlenen  fikirleri ve idealleri küllerin arasından yeni bir güçle çıktı ve Türk Dünyası içinde birliğin sembolü haline geldi.

Prof.Dr.Mirkasım Osmanov (Kazan Üniversitesi)

İsmail Gaspıralı’nın faaliyetleri, hizmetleri ve mirası hakkında iyi sözler söylemek zor oldu. Ama açık söyleyeyim; bizim Kazan’da mesela İsmail Gaspıralı’nın bu isim unutulmadı. Ama onu övmek, onu takdir etmek mümkün olmadı. Bu vaziyet şimdi komünistlerin  hüküm sürdüğü Çin’de devam etmektedir. Mesela maarif tarihi Uygur halkının maarif tarihi hakkında yazılan kitaplarda İsmail Gaspıralı’nın ismi hiç yoktur. Sanki İsmail Gaspıralı  denilen bir adam tarihte hiç olmamış gibiBu dürüst münasebet değil. Ama Rusya’da, SSCB’de prestroyka başladıktan sonra SSCB yıkıldıktan  sonra İsmail Gaspıralı hakkında dürüst fikirler söylenmeye başlandı.

Prof.Dr.Ravil Ötebay KERİMİ (UFA İlimler Akademisi)

İsmail bey Gaspıralı’nın tesiri Türki halklar arasında sonsuzdur.Anlatmakla bitmez. Ama 1930’lu yıllarda onun ismi bize onun ismi tamamıylaunutturulmaya çalışıldı.

Ben İsmail Gaspıralı’nın hayatıma girmesine balalıktan bahtiyar oldum. Niçin diye söylerseniz, benim okuduğum Kazan şehrinin  12 nolu Tatar orta mektebi o vakitte İ.Gaspıralı ismini yürüttü. Biz mektebe ilk ayak bastığımızda  İsmail bey Gaspıralı hakkında iyi ve kapsamlı dersler dinleyip, büyüdük.

Mustafa  KIRIMOGLU (Kırım Tatar Milli Meclisi Başkanı)

1991’de Taşkent’te bu Ali Şir Nevai kütüphanesi vardı.Orada kütüphanede bu gazetelere baktım eski gazetelere. Tesadüf olarak orada bir kart gördüm Tercüman gazetesi Bahçesaray’da çıkmış ve aldım o gazeteyi.Yarısı Rus dilinde yarısı Arap harfi. O zaman bizim ana babalar Gülistan şehrindeydi.  O zamanlar… derler o şehre. Alıp geldiğim zaman sordum dedim bu Tercüman gazetesi nasıl gazete. O da nereden duydun. Ben dedim kütüphanede var. Babam o kadar heyecanlandı ki. Şu gazete hiçbir tesir göstermiyor…Bende o zaman gizli olarak nesri koparıp getirdim babama gösterdim sayfasını. O zaman babam anlatmıştı bana İsmail Gaspıralı’nın kim olduğunu, bizim milletimiz için ne kadar önemli bir insan olduğunu…

Sovyetler Birliği’nin dağılma süreçi ile birlikte Gaspıralı adı tekrar  basında ve araştırmacıların çalışmalarında  yer almaya başladı.

1991 yılında doğumunun 140. yılı nedeniyle  Vatanı Kırım’da onun adına düzenlenen uluslararası konferans tarihi bir adım oldu.

Bunu takip eden yıllarda hızla hayatı ve fikirleri öğrenilmeye başlandı. Kırım’da, Tataristan’da, Moskova’da Azerbaycan’da, diğer yerlerdeki gazete ve dergilerde çıkan makaleler ve basılan kitaplar birbirini izlemekte..

Ona ve devrine ait eserler yeniden basılmaktadır.

Sovyetler Birliği dışında ise geçmişte  yabancı bilim adamlarının Gaspıralı İsmail Bey ve faaliyetleri hakkında yaptığı araştırmaların,  Türkiye’dekilere göre daha fazla olduğu bir gerçektir.

Türkiye’de son yıllara kadar İsmail Gaspıralıya olan ilgi, sayıları çok olmayan bilim adamı, araştırmacı ve idealist insanlar ile sınırlıydı.

Makaleler bir tarafa bırakılırsa  onun hakkında yazılmış çok az sayıda kitap ve araştırma vardı.

Prof.Dr.Turan Yazgan

(Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Başkanı)

Gaspıralı’yı tanıtmak lazım. Türk münevverleri tanımıyınca      elbette basın tarihimizde de yer almaz. Oysa Türk basın tarihi

içinde Gaspıralı ölmez değerde yayın yapmış tek şahsiyettir. Bütün hepsi, gazetelerinin hepsi bir belge niteliği taşıyabilir. Gaspıralınınkiler sadece belge değil hala yol göstermeye,  hala yön vermeye devam eden bir yayındır. Biz bu yayının kıymetini çok iyi bildiğimiz için, bildiğiniz gibi Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisinde her sayıda mutlak surette o gazetelerden seçilmiş en az dört,beş sayfalık bir yayın yapıyoruz. Bu tarihi bir borç bizim için.

Ege Üniversitesinde beş yıldır sürdürülen çalışmalar sonucunda İsmail Bey Gaspıralı’nın bütün eserlerinin yeniden basılması planlanmış  ve ilk iki cilt okuyucuların hizmetine sunulmuştur.

Günümüzde yapılan araştırmalar  ve verilen eserlerle İsmail Bey Gaspıralı hakettiği ilgiyi görmektedir. Peş peşe makaleler,araştırmalar,  kitaplar yayınlanmaktadır.

Gaspıralı  adı,  geçte olsa okullarımızdaki ders kitaplarında yerini almıştır.

Prof.Dr.Mehmet SARAY (İstanbul Üniversitesi)

Bu ortak Türkçeyi  teklif  ederler, dili ve derlerki her kardeş kavim kendi dilinde,  lehçesinde ilk öğrenimi yapacaktır.

Doç. Dr. Timur KOCAOĞLU (Koç Üniversitesi)

Gaspıralı’nın hayatında yaptığı çok büyük hareketler var. Fakat en önemlisi bugün bizim Gaspıralı İsmail Bey’i hatırlamamızı sağlayan bir şeyde Tercüman Gazetesi. 1883’te başlamış. Kendisi 1914’te vefat ettiği halde onun ekibi Tercüman Gazetesini 1918 senesine kadar,1918’de 13 sayı çıkmıştır.1919 ‘a kadar sürdürmüşler. Yani 35 yıllık bir gazete.

Prof.Dr. Halil İNALCIK (Bilkent Üniversitesi)

Ben korkuyorum önümüzdeki nesil bu yayın kanallarını dinleyen nesil, bu dili öğrenerek , berbat grameri de Türkçeye uymayan bu dili öğrenerek  bizim Türkçemizi unutacaklardır.Bu büyük tehlikedir.

Süleyman DEMİREL ( TC. 9. Cumhurbaşkanı)

Dilde,fikirde,işte birlik  abide adam diyebileceğimiz Gaspıralı  tarafından tespit edilmiştir.

Özellikle doğumunun 150. yılı olan 2001 yılında, başta Vatanı Kırım’da olmak üzere, Türkiye’de, Tataristan’da  Azerbaycan’da Moskova’da ve başka yerlerde, uluslararası konferanslar, paneller, toplantılar ve etkinlikler düzenlendi.

Onun Tercüman matbaası olarak kullandığı bina, Kırım Türklerinin 18 Mayıs 1944 yılında vatanları  Kırım’dan topluca sürgün edildikten sonra yerleştirilen Rus ailelerden Türkiye’deki Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Genel Merkezi tarafından satın alındı. Müze olarak düzenlenmekte olan Tercüman binası Ukrayna Cumhurbaşkanı  Kuchma tarafından 2001 yılında düzenlenen bir törenle açıldı..

Prof.Dr. Kamil Nariman Velioglu

(Bakü Avrasya Araştırma Merkezi Başkanı)

Özellikle bunu  vurgulamak isterim ki İsmail Gaspıralı bugün bizim için  daha büyük ehemmiyet taşımaktadır. Çünkü Yeni Avrasyacılık terimini başlatan kişilerden biri İsmail Bey Gaspıralı’dır. Onun mefkure hayatında ulus ve Türk dilinin, kültürünün ve tarihi ilişkilerinin yeni boyutlarının açıklanması ve zamanına göre bunların uygulanması bizim için çok ehemmiyetlidir. Bunun yanısıra , şimdi dilde, fikirde, işte birlik konseptinin uygulanmasında çağdaş Türk dünyasının oluşmasında bizim için pusula rolünü oynayan İsmail Gaspıralı’nın fikirleridir.

Gaspıralı, aynı zamanda edebi sanatlara da ilgi duyan  çok yönlü birisiydi. Az ama öz yazdığı şiirlerinde  vatan ve toprak sevgisini buram buram koklamak,  eğitimi, öğretimi anlatan mısralarında aydınlanmaya  ve bilinçlenmeye  duyduğu  özlemi hissetmek mümkündür.

İsmail Bey Gaspıralı,  “sönmüş yürekleri nasıl yakmalı, gaflet deryasına düşmüş halkı nasıl ayağa kaldırmalı” sorusunu sorup,  “millete hizmet etmek istiyorsan elinden gelen işle başla” diyerek giriştiği mücadelesiyle, Türk Dünyası’nda örneği çok az olan şahsiyetlerden birisidir.

Prof.Dr.Mirkasım OSMANOV (Kazan Devlet Üniversitesi)

İsmail Gaspıralı, hem politik, hem fikir adamı, filozof, hem de edebiyatçı., hem pedagog, hem gazeteci,organizatör, idareci. Hepsi bir adamın yüzünde, bir adamın elinde bir insanın ömründe olmuş. Büyük adamlar tarihte seyrek olur. Hem İsmail Gaspıralı’da bunun gibi  seyrek büyük zatlardan biridir

Prof.Dr.Turan YAZGAN

Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Başkanı

Bana göre İsmail Gaspıralı Türk tarihinin yetiştirdiği, türk milletinin istikbalinin tespit edilmesinde en doğru idealleri tespit etmiş olan çok büyük bir kültür, siyaset ve fikir adamıdır. Bunu şu bakımdan bu şekilde değerlendiriyorum. Tarihimizde türklüğü esas alan iki siyaset adamımız vardır. Bunlardan birisi Bilge kağan, birisi mustafa kemal Atatürk. Türklüğü istikbale dönük olarak siyasi hayatın ideali haline getirmek bakımından çok sağlam umdelere, çok sağlam ilkelere bağlıyan ilk türk fikir adamı bence Gaspıralı İsmail’dir.

Gaspıralı İsmail Beyin, Çarlık Rusyası içinde baskı altında ezilen Türk ve Müslüman halklarını bu durumdan kurtarmak için başlattığı, uğruna ömrünü adadığı mücadelesi ve fikir hareketi bir yüzyıl içinde geniş kitleleri etkilemiştir.

Bu hareketin Türk Dünyasının bugününde ve geleceğinde de var olacağı aşikardır.

Kitleleri iyiye doğru harekete geçiren, ardında derin izler bırakan, dop dolu geçen, örnek bir ömür anlattık sizlere. Gaspıralı’nın dediği gibi…..

“Millete  Hizmet Etmek İstiyorsan Elinden Gelen İşle Başla”….

III. BÖLÜM

“Millete hizmet etmek istiyorsan, elinden gelen işle başla.”

Rusya İmparatorluğu, XX. yüzyıla sayısız sosyal ve siyâsî problemini tâvizsiz bir baskı rejimiyle örtme çabası içinde girdi. Halk arasında hoşnutsuzluklar giderek artmaktaydı. Böyle bir ortamda, Japonya, Rusya’nın da göz koyduğu kuzey Çin coğrafyasında varlığını hissettirmekteydi. Bu durum, bazı Rus devlet adamlarınca Rusya’nın aradığı fırsat olarak görüldü. Onlara göre, güçlü Rusya Japonlara “küçük ve muzafferâne bir savaş” ile hadlerini bildirmekle kalmayacak, Rus halkı da böylece her kritik anda olduğu gibi “Çar Baba”nın etrafında sadakatle birleşecekti. Ancak, evdeki hesap çarşıya uymadı. 1904’de başlayan savaşta, Rusya orduları modernleşme sürecinin başlangıcındaki Japon imparatorluk kuvvetleri tarafından tarihlerinin en büyük mağlubiyetlerinden birine uğratıldılar. Mağlubiyet ve küçük düşmenin yanısıra, savaşın askerî ve siyasî yöneticilerce çok kötü yönetilmesi ve yolsuzluklara konu olması Rusya için çok yıkıcı oldu..

22 Ocak 1905’te dertlerini “Çar Baba”larına anlatmak üzere ellerinde II. Nikolay’ın resimleri ve ikonalarla on binlerce Rus işçi ve köylüsü Saint Petersburg’daki saraya barışçı bir şekilde yürüyüşe geçtiler. Ne var ki, onları saray muhafızlarının kurşunları karşıladı. Karlar üzerinde kanlar içinde yatan cesetler ve parçalanmış Çar resimleri , Çar’ın ve Çarlığın Rus halkı nezdinde yıkılan imajını temsil ediyordu. “Kanlı Pazar” diye bilinen bu katliamdan sonra Rusya’da ihtilâl oku yaydan çıktı. Her yer grevler, gösteriler, ayaklanmalarla sarsılmaya başladı. Çarlık istibdadı alışılmış baskı metotlarıyla duruma hâkim olmaya çalıştıysa da, sınırlı bir temsilî meclis mahiyetindeki Devlet Duması’nın açılışına kadar varacak bir dizi tâvizleri vermeye mecbur kaldı. Çöken merkezî otorite ile birlikte her yerde kontrol dışı toplantılar ve yayınlar yapılmaya başlanmıştı. Rejim, fikir, vicdan, toplantı ve basın-yayın hürriyetlerini ilân etmek  zorunda kaldı

Bu yeni imkânlardan Müslümanların da yararlanması ve fırsatın kaçırılmaması gerektiğini, olan bitenlere pek de bir mânâ veremeyen Rusya Türklerine anlatmaya çalışanların başında elbette ki İsmail Bey Gaspıralı geliyordu.

Rusya Türklerinin en önemli aksiyon adamlarından Sibiryalı Tatar Abdürreşid İbrahim, İdil boyu Tatarlarından Yusuf Akçura, Azerbaycanlı Ali Merdan Bey Topçubaşı gibi aydınlarla işbirliği içinde, Gaspıralı, yeni ortamdan istifade ederek Müslümanları gerek ayrı ayrı yaşadıkları bölgelerde, gerekse birleşik olarak teşkilatlandırmak ve taleplerini ortaya koymak üzere yoğun bir çalışmaya girişti.

Kırım’da Gaspıralı’nın başını çektiği ve genç Kırım Tatar aydınlarının da aktif olarak katıldığı çalışmalar ve toplantılar sonucunda Nisan 1905’de Kırım Müslümanları adına Rusya Hükûmeti’ne bir müracaat metni hazırlandı. Gaspıralı’nın fikirlerini yansıtan bu müracaatnamede Müslümanlara Ruslarla eşit haklar ve hürriyetler verilmesi, Kırım Müftüsü’nün Kırım Müslümanları tarafından seçimle belirlenmesi, Kırım’daki vakıf topraklarının idaresinin Müslümanlara bırakılması, topraksız Kırım Tatar köylülerine toprak verilmesi gibi talepler yer alıyordu. Müracaatname Ağustos ayında Gaspıralı’nın başkanlığında bir Kırım heyeti tarafından Saint Petersburg’a götürülerek hükûmet yetkililerine verildi.

Diğer taraftan, bütün Rusya Müslümanlarının temsilcilerinin bir araya getirileceği bir kongre çalışmaları da sürdürülmekteydi. İdil-Ural, Kafkasya ve Kırım’dan  temsilciler 28 Ağustos 1905’de Nijniy Novgorod’da toplandılar. Resmî izin alınamaması üzerine Oka nehri üzerinde bir vapur gezintisi görüntüsü altında “Birinci Bütün-Rusya Müslümanları Kongresi”ni yaptılar. Gaspıralı’nın başkanlığa seçildiği bu Kongre, Rusya Müslümanlarının özellikle siyasî ve kültürel sahalarda teşkilatlı olarak işbirliği içinde hareket etmeleri kararını aldı. Bu ilk kongre Gaspıralı’nın daima savunduğu Rusya Türklerinin birliğinin ilk somut tezahürü olarak tarihe geçecek ve arkası gelecekti.

Çar II. Nikolay’ın 30 Ekim 1905’de seçilmiş milletvekillerinden oluşan bir Devlet Duması açılacağını ve söz, vicdan, toplantı  ve basın hürriyetlerinin tanındığını ilân eden manifestosu, hem Kırım’daki hem de Rusya Müslümanları arasındaki siyasî ve sosyal faaliyetleri hızlandırdı. Gaspıralı’nın ve taraftarlarının gayretleriyle 3 Aralık 1905’de Akmescit’de “Bütün-Kırım Müslümanları Kongresi” toplandı. Gaspıralı bu Kongre’de de başkan seçildi. Kırım’daki Kongre’nin, mahallî mesele ve taleplerin gündeme getirildiği bir platform olmanın yanısıra, “Bütün-Rusya Müslümanları Kongresi”nin bir alt organı olması öngörülmüştü.

“İkinci Bütün-Rusya Müslümanları Kongresi” ise 1906 Ocak ayının sonlarında St. Petersburg’da yine resmî izin alınamadığından dağınık oturumlar şeklinde toplandı. Gaspıralı’nın her zamanki gibi ön plânda olduğu bu Kongre’de, Duma’ya girecek birleşik Müslüman partisi İttifak–ı Müslîmîn’in tutacağı yol ele alındı. Kararların Kırım Tatarları arasında da görüşülebilmesi için 7 Mart 1906’da Akmescit’de “Bütün-Kırım Müslümanları Kongresi” tekrar toplandı.

Devlet Duması 10 Mayıs 1906’da açıldı. 497 milletvekilinden 25’i Müslümandı.Rusya İmparatorluğu’ndaki Müslümanların toplam nüfus oranına göre bu sayı çok düşüktü. Rus olmayanların Duma’ya girmelerini âzâmî ölçüde sınırlamaya yönelik çeşitli kanunî engellerle oluşan ilk Duma uzun ömürlü olmadı ve iki aydan kısa bir süre içinde Çar tarafından dağıtıldı.

“Üçüncü Bütün-Rusya Müslümanları Kongresi” Birinci Duma’nın dağıtılmasından sonra, 29 Ağustos – 3 Eylül 1906 tarihleri arasında Nijniy Novgorod’da toplandı. Rusya İmparatorluğu’nun bütün Müslüman bölgelerinden 800 kadar delegenin iştirak ettiği bu Kongre o ana kadar imparatorluk dahilinde yapılan en kalabalık Müslüman kongresiydi. Duma’da teşekkül edecek Müslüman Fraksiyonu’nun (İttifak-ı Müslîmîn) resmen kuruluşunun kabul edildiği bu Kongre’de, özellikle millî maarif ve kültür konularında alınan kararlar büyük önem taşımaktaydı.

Doç.Dr.Hakan KIRIMLI (Bilkent Üniversitesi)

Bu konularda kabul edilen programın, esasen Gaspıralı’nın çeyrek asırdır savunageldiği Usûl-ü Cedîd millî maarif sisteminin Rusya Müslüman Türkleri arasındaki nihaî zaferini ilân ettiği söylenebilir.

Tamamen Gaspıralı’nın fikirleri ve idealleri doğrultusundaki bu programda, Rusya İmparatorluğundaki bütün Müslüman maarif sisteminin birleştirilerek standardize edilmesi, Müslüman kız ve erkek çocuklara  ilk öğretimin mecburî hale getirilmesi, Müslüman muallimlerin tek bir teşkilat bünyesinde birleştirilmesi ve rüşdiyelerin açılması öngörülmekteydi.

Programa göre, ilk mekteplerde öğretim dili mahallî lehçe  yahut mümkünse, Gaspıralı’nın Tercüman‘da kullanageldiği “edebî Türkçe”, olacak, rüşdiyelerde ise yalnız “edebî Türkçe” okutulacaktı.

Prof.Dr.Nadir DEVLET (Yeditepe Üniversitesi)

Yeni bir metodu tanıtmaya çalışan bir pedagog. Herhangi bir pedagoji tahsili almamıştır.Fakat bunu gaye edinmiştir. Çünkü Rusya’daki Müslümanların, Türklerin eğitimsiz olduğunu biliyordu ve onları kısa zamanda onları dünya medeniyetlerinin seviyesine getirmeye çalışıyordu.

Bu, Gaspıralı’nın en büyük ideallerinden biri olan dil birliği yolunda çok önemli bir adımdı. Kongre boyunca Gaspıralı olağanüstü sevgi ve saygı gösterileriyle karşılaştı ve “Milletin Babası” olarak nitelendirildi.

Prof.Dr. Mirkasım OSMANOV (Kazan Devlet Üniversitesi)

19. asrın sonunda 20.asrın başında Türk halklarının hepsinde İsmail Gaspıralı’ya ihtiram, hürmet çok büyüktü. Her yerde de İ.Gaspıralı “İsmail Baba”, “Tercüman Baba” diye yüceltip adlandırırlardı. Onun üstat olduğunu ikrar ederlerdi.

Bütün tarihî önemine rağmen, Bütün-Rusya Müslümanları Kongreleri’nin ve diğer benzer Türk-Müslüman toplantılarının kararlarının büyük çoğunluğu hayata geçirilemedi. Müslüman teşkilatları bunları icra edebilecek imkânlara sahip değildi. 1905 inkılâbının sarsıntılarını atlatıp toparlanmaya başlayan Çarlık idaresi giderek eski reaksiyoner yapısına ve keyfî uygulamalara döndü. İkinci Duma da kanunsuz olarak kapatıldı. İnkılâbın üzerinden  bir kaç yıl geçmeden, tanınan hak ve hürriyetlerin hemen tamamı  geri alındı.

Halbuki, İsmail Gaspıralı 1905’in gelişmelerini çok iyimser bir gözle değerlendirmiş ve Rusya Türklerinin yeni hak ve hürriyetleri meşru zeminlerde en iyi şekilde kullanarak millî uyanışlarını tamamlayabileceklerine dair büyük ümitler beslemişti.

Prof.Dr.Nadir DEVLET (Yeditepe Üniversitesi)

Ilımlı bir siyasetçiydi. Rejimle uzlaşarak kendi halkına, genel olarak bütün Türklere birtakım haklar elde etme gayreti içindeydi. Bir kısmında başarılı da oldu. Ancak onun hayali olan Türk dilbirliği maalesef gerçekleşmedi. Çünkü bu birlik oluşmadı.

İnkılâp ile beraber gazetesi Tercüman‘ın mecburî Rusça kısmının yayınına son vermiş, çok dikkatli seçilmiş sözlerle üstü örtülü olarak ifade ettiği fikirlerini çok daha açık bir tarzda yazmaya başlamıştı.

Doç.Dr. Hakan KIRIMLI (Bilkent Üniversitesi)

Ancak, müteakip gelişmelerin “sistem dahilinde” mesafe alabilmenin imkânsızlığını ortaya koyması Gaspıralı’da büyük bir hayal kırıklığı yarattığı gibi, onun karakteristik ihtiyatlı ve meşrûiyetçi çizgisine olan inançları da kaydadeğer ölçüde yıprattı.

1905 sonrasında Rusya İmparatorluğu’nun bütün Müslüman bölgelerinde yüzlerce Türk-Müslüman gazete, dergi ve teşkilatları bir anda meydana çıktı.

Prof.Dr.Nadir DEVLET (Yeditepe Üniversitesi)

Kazan’da, Ufa’da, Orenburg’da, Saint Petersburg’da, Bakü’de, Tiflis’te hatta Taşkent ve civarında da gazeteler çıkmaya başladı. Tabi ki gazete yerel şivelerde, lehçelerde çıkmaya başladı ve böyle bir zaman içinde birkaç yıl sonra artık Gaspıralı’nın dili eskisi gibi yaygın olmamaya başladı.

Yeni yayınların ve teşkilatların büyük çoğunluğu Gaspıralı’nın fikirlerinin ve sisteminin mahsulleri olan “Cedidçiler” tarafından kurulmuştu. Ancak, “Cedidçiler” olarak adlandırılan bu Müslüman aydınların içinde de birbirinden çok farklı görüş ve eğilimler mevcuttu. Özellikle sol çizgideki radikal gruplar Gaspıralı’yı aşırı muhafazakâr olmakla itham ediyor ve bazen çok şiddetle eleştiriyorlardı. Bu Gaspıralı’nın vatanı olan Kırım’da dahi böyleydi. Rusya Müslümanlarına yaptığı büyük ve uzun süreli hizmetlerin hatırasıyla Gaspıralı yine öncü ve fikir babası olarak anılıyor, en büyük saygıyı görmeye devam ediyordu.

Prof.Dr. Kamil Veli NARİMANOĞLU

(Bakü Avrasya Araştırma Merkezi Başkanı)

İsmail Gaspıralı yalnız Kırım Tatarlarının, Kırım Türklerinin değil, bütün Türk dünyasının övünç, şeref kaynağıdır. Özellikle Azerbaycan’da, tüm Kafkaslar’da İsmail Gaspıralı’yı çok severler. Bu sevgi ve yakınlık 19.yüzyılın ortalarından başlamış ve bugüne kadar devam etmektedir. İsmail Gaspıralı’nın hem şahsi hayatı, hem içtimai, felsefi, edebi faaliyeti, matbu faaliyeti Azerbaycan’da, Kafkaslar’da kırılmaz şekilde bağlı olmuştur.

Doç.Dr. İbrahim MARAŞ (Ankara Ü. İlahiyat Fakültesi)

İsmail Gaspıralı Tatar uyanış hareketinin, hatta bütün Rusya Müslümanlarının, Rusya Türklerinin uyanış hareketinin başrolünde oynayan kişiydi. Fakat onun karşısında, bu uyanış hareketinin karşısında çok ciddi bir engel vardı. Bu engelde o dönemin özellikle İdil-Ural bölgesindeki kadimcileriydi. Elbette Kırım’da da vardı bu kadimciler ama herkes tarafından da gerçekten seviliyordu.

1905 sonrası dönemde o artık Rusya Türk-Müslüman hareketinin yegâne lideri değildi. Bunlara rağmen, onun fikirleri ve çizgisi Rusya Türkleri arasında hâlâ büyük ölçüde ağırlığını koruyordu. 1905-1925 arasında Rusya İmparatorluğu’nda yayınlanan Türk lehçelerindeki pek çok gazete ve derginin “Tercüman Türkçesi”ni yahut ona çok yakın bir dili kullanmaları ve bunun ancak Sovyet döneminde mecburî olarak son bulması, Gaspıralı’nın ortak edebî dil konusundaki bir ömür boyu süren gayretlerinin hiç de boşa gitmediğinin delilidir. 1911’den itibaren Tercüman‘ın başlığının altında yer alan meşhur “Dilde, Fikirde, İşde Birlik” ibaresi ise günümüze kadar Türk dünyasındaki en yaygın sloganlardan biri haline dönüşmüştür.

1905 İnkılâbı’nı takibeden yıllarda Gaspıralı’nın nisbî serbestlikten faydalanarak faaliyetlerinin çapını genişlettiği görülür. Bahçesaray’da 1905 sonlarında yayın hayatına giren Âlem-i Nisvân sadece Kırım Tatarlarının değil, bütün Rusya Türklerinin tarihlerindeki ilk kadın dergisidir. Âlem-i Nisvân Gaspıralı’nın sâhipliğinde ve onun kızı Şefika Gaspıralı’nın idaresinde yayınlanmaktaydı. Âlem-i Nisvân‘ın yayın hayatı bir yıl kadar devam etti. Rusya İmparatorluğu’ndaki Türkler arasındaki ilk çocuk ve mizah dergileri de yine Gaspıralı tarafından bu dönemde Bahçesaray’da neşredildi. Çocuk dergisi olan Âlem-i Sıbyân ilk olarak Mart 1906’da Tercüman‘a ek olarak okuyucuya sunulmaya başlandı. Derginin yayını düzensiz aralıklarla 1915’e kadar sürdü. Birinci nüshası Nisan 1906’da yayınlanan mizah dergisi Ha Ha Ha ise ilginç muhtevasına rağmen uzun ömürlü olamadı.

Prof. Dr. İsmail KERİM (Kırım Pedagoji ve Mühendislik Fakültesi)

Tercüman matbaasında özel bir matbuat olarak, şahsi bir matbuat olarak yüzlerce kitap çıkargandır şu matbaada. Dünyevi kitaplar, şiirler toplammı, hikayeler toplammı, coğrafya, tarih bilmem hatta riyaziyat kitapları çıkargan idi ki özünün da metodokinen bağlı, yani talebelerini okutmaknan bağlı rehber muallim degen kitap çıkardı. Hoca-ı Sübyan degen kitaplar çıkardı ve o kitapların cetvelini göstergen bir bibliyoğrafya kitaplarını da çıkargandır. Gaspirinski’nin faaliyeti, bu matbaacılık faaliyeti yalnız gazete değil ve onun matbaacılık faaliyeti bayağı mühim. Kırım için aslında çok mühimdir.

Bütün bu diğer yayın teşebbüslerinin yanında, 1905 sonrasında Tercüman‘da da önemli gelişmeler görüldü. Tercüman‘ın tirajı ve sayfa sayısı giderek arttırıldığı gibi, 1912’den itibaren günlük hale geldi. II. Osmanlı Meşrutiyet İnkılâbı’nı müteakiben Osmanlı İmparatorluğu’nda basın hürriyetinin getirilmesi ile o zamana kadar ancak yabancı postahaneler kanalıyla Türkiye’ye giren Tercüman‘ın çok daha yayılması mümkün oldu.

Gaspıralı 1905 sonrasında  bir çok sosyal teşebbüslere girişti. Halk üzerinde en fazla tesirli olan ve reformların halka taşınmasında en büyük rolü oynayan Müslüman din adamlarının ve muallimlerin teşkilatlanması için projeler hazırladı. İsmail Bey, umum Rusya Müslümanları ölçeğinde düşündüğü bu büyük projenin ilk adımının bütün teşebbüslerinde olduğu gibi bizzat kendisi tarafından Kırım’da atılmasını planlamaktaydı. Ne var ki, dönemin şartlarında Kırım Tatar toplumunun veya tek başına diğer Türk halklarının gücünün bu çapta bir teşebbüsü üstlenmeye elvermemesi sonucunda Gaspıralı’nın projesi gerçekleşemedi.

İsmail Bey yine çok önemli bir sosyal fonksiyonu icra eden ve özellikle halk arasında millî maarifin yayılmasında büyük rol oynayacak olan “cemiyet-i hayriyeler”in kurulmasını bütün gücüyle destekledi. Esasen, o hayatı boyunca Müslüman Türklerin her türlü sosyal teşkilatlanmalarını teşvik etmiş ve bunların mahallî çapta birbirine merkezî bir sistemle bağlanmış bir ağ oluşturmalarını, bunun da umum Rusya ölçeğindeki diğer mahallî Müslüman teşkilatlarıyla aynı şekilde daha geniş bir birliğe dönüşmesini zarurî telâkkî etmiştir.

1905’den itibaren Kırım’ın bir çok şehir ve kasabasında “Müslüman cemiyet-i hayriyeleri” açıldı. Hemen hepsi “Cedidçi” millî-reformist çizgideki bu cemiyetler o ana kadar Kırım Tatarları arasındaki tabandan teşekkül etmiş yegâne kanunî sosyal teşkilatı teşkil etmekteydi. Bu sosyal yardım cemiyetleri Usûl-ü Cedîd ibtidâî mekteplerinin Kırım’da büsbütün yaygınlaşmasını sağladılar ve Kırım’da ilk defa orta dereceli Müslüman mekteplerini, yani rüşdiyeleri açtılar.

Gaspıralı’nın maarif anlayışında çok önemli bir yer tutan rüşdiyeler tamamen millî ruhta bir programa sahipti. Fen ve din bilgilerinin yanısıra, İslâm, Türk, Osmanlı ve Kırım tarihleri de rüşdiyelerin müfredatında yer alıyordu. Muallimler ise Türkiye’den davet edilmekteydi (bunlar çoğunlukla önceki asırda Türkiye’ye göç etmiş Kırım Tatar muhacir ailelerinin çocuklarıydı). Kırım Tatarları arasında hiç şüphesiz bir millî eğitim inkılâbı niteliğinde olan rüşdiyeler, özellikle Türkiye’den muallim getirtilmesinden ciddî endişe duyan Rusya hükûmet çevrelerinde tepkiler doğurmakta gecikmedi. Hükûmetten başka grupların saf dinî mahiyette olmayan okullar açmaya yetkisi olmadığı gerekçesiyle rüşdiyelerin kapatılması emredildi. 1910 yılına kadar Gaspıralı ve aydın Kırım Tatarları söz konusu emrin iptali için direndilerse de, bu tarihten itibaren yarımadadaki rüşdiyelerin tamamına kilit vuruldu.

Bir taraftan 1907’den itibaren Rusya’da hürriyet havasının kaybolarak yapılabilecek işlerin sınırlanması ve istibdadın gitgide ortama hâkim olması , diğer taraftan da 1908 II. Osmanlı Meşrutiyet İnkılâbı ile Türkiye’de doğan serbestliğin yepyeni ufuklar açması Gaspıralı’yı faaliyetlerinin çapını Rusya sınırları dışına taşırmaya sevketti.

Doç.Dr. Hakan KIRIMLI (Bilkent Üniversitesi)

Aslında, Gaspıralı öteden beri Rusya Müslümanlarının (veya Türklerinin) karşı karşıya bulundukları problemlerin ve dertlerin hemen hepsinin şu yahut bu şekilde umum Türk ve İslâm âlemlerinin diğer halkları için de vârid olduğunu düşünmekteydi

Her konuda değişmez parolası “birlik” olan Gaspıralı, bu anlayışının kapsamını sadece Rusya sınırlarındaki dindaş ve soydaşlarıyla sınırlamıyordu.

Doç.Dr. Hakan KIRIMLI (Bilkent Üniversitesi)

Nitekim, yayınlarıyla Rusya Türklerinin  geniş Türk ve İslâm dünyalarına mensubiyetlerini dikkatli bir dille de olsa daima hatırlatmaktan geri kalmamış ve bu âlemlerdeki gelişmeleri düzenli olarak Rusya’daki Türklere izletmeyi millî programının hayatî bir cüzü olarak telâkkî etmişti.

1905’i izleyen yıllarda Gaspıralı’nın Rusya Türkleri için idealinde yatan herşey daha gerçekleşememiş olsa da, onun sisteminin yetiştirdiği aydınların sahiplenmesiyle millî uyanış hareketi artık gereken ivmeyi kazanmış ve geriye dönülemez bir noktaya gelinmişti. Bütün bu gelişmeler Gaspıralı’ya çok daha geniş çaplı projelerini uygulama cesareti verecekti.

“Millete Hizmet etmek istiyorsan elinden gelen işle başla.”

2.Bl(1930)

“Millete hizmet etmek istiyorsan elinden gelen işle başla”

İsmail Bey Gaspıralı fikirlerini ortaya koyabileceği Türkçe bir yayın organına ihtiyaç duymaktaydı. Resmî müracaatlarının sonuçsuz kalması üzerine, Tiflis’de Tonguç, Şafak, gibi değişik adlarla bir kaç sayfadan ibaret dizi yayınlar bastırdı. Bu “bir seferlik” gazeteler arka arkaya yayınlandıkları için fiilen süreli yayın olmakla birlikte, resmî izin gerektirmediğinden teoride münferit yayınlar şeklinde basılmıştı.

Çarlık rejiminden Türkçe süreli bir yayın izni alabilmek için uzun ve bıktırıcı teşebbüslerini sürdürdü. Diğer yandan Saint Petersburg, Moskova ve İdil-Ural bölgesine seyahatlar yaparak destek ve Arap harfleri ile baskı yapabilecek matbaa malzemelerini arıyordu.

Gaspıralı, en sonunda uzun süredir beklediği izni almayı başardı. Ancak, gazete iki dilde,Tatarca ve Rusça yayınlanabilecekti. Gazetesinin ilk sayısını, Bahçesaray’da kurduğu matbaasında 22 Nisan 1883’de bastı. Tercüman Kırım’da neşredilen ilk Tatar gazetesiydi ve Rusya İmparatorluğu’ndaki Müslümanlar arasında yayınlanmış ve yayınlanacak gazeteler arasında da en uzun ömürlüsü ve hiç şüphesiz en tesirlisi olacaktı. Başlangıçta Tercüman‘ın tirajı yalnızca 300 olup, haftada bir kere yayımlanmaktaydı. Ekim 1903’den itibaren haftada iki gün çıkmaya başlayan Tercüman, 1912’den sonra günlük oldu. Ancak, Tercüman‘ın gerçek önemi ve etkisi tirajının çok ötesindeydi. Bir kere, Tercüman Kırım’da yayınlanan ilk Türkçe gazete olduğu gibi, bütün Rusya Müslümanları arasında Türk dilindeki ancak üçüncü gazeteydi. (Taşkent’de yayınlanan resmî Türkistan Vilâyeti’niñ Gazeti hariç tutulursa) diğerlerinin kısa sürede kapanmalarıyla uzun süre Tercüman Rusya İmparatorluğu dahilindeki tek Türk ve Müslüman gazetesi olarak kalacaktı.

Tercüman 34 yıllık yayın hayatında inanılmaz bir okunma yaygınlığına ve prestije ulaştı. XX. yüzyılın başlarına gelindiğinde, Kazan’dan İstanbul’a, Kahire’ye ve Tahran’a, Rusçuk’dan Kaşgar’a kadar muazzam bir arazideki Türk dilli halkların aydınları Tercüman’ı okuyacaklardı. Kendi ifadesiyle, “Dersaadet’in hamal ve kayıkçılarına, Çin dahilinde bulunan Türk devecilerine ve çobanlarına gazeteyi tanıtmıştır. Kazan’da, Sibirya’da olduğu gibi Tebriz’de ve Horasan’da da Bahçesaray dilini öğrenmeye meyil doğurmuştur”. Yayın hayatının son yirmi yılında Türk dünyasının her hangi bir noktasında Tercüman’ı takip etmeyen ve onun fikirlerinden habersiz bir aydın düşünmek mümkün değildi.

Doç. Dr. İsmail TÜRKOĞLU (Marmara Üniversitesi)

İstanbul’da yoğun bir okuyucu kitlesi tarafından tercih ediliyor. Hatta eğer bu sayıda bir mübalağa yoksa, bir dönem 15.000, 16.000 müşterisi olduğu, İstanbul’da biliniyor. Bu  15.000, 16.000 sayısı İ.Gaspıralı’nın da hazır bulunduğu bir toplantıda ifade ediliyor ve İ.Gaspıralı’da bu sayıya bir itirazda bulunmuyor. O dönemde İstanbul’da eğitim görmekte olan Kazan Tatar aydınlarından Fatih Kerimi İstanbul’da Tercüman’ın çok iyi takip edildiğini, hangi kahvehaneye gitse masa başına toplanmış halkın tercüman okuduğunu, sokak başlarındaki gazete satıcılarının Tercüman geldi diye bağırdığını yazmaktadır.

Tercüman’ın son derece kısıtlı teknik imkânlarla ulaştığı bu etkiye, günümüzün imkanlarına rağmen Türkiye’den ve bir başka Türk ülkesinden hiç bir medya organıbugüne kadar ulaşabilmiş değildir.

Gaspıralı gazetesini ve bütün diğer yayınlarını Türk dilinin konuşulduğu dünyanın her yerindeki Türklere hitaben çıkarmıştır. Bundan maksadı, ortaya atacağı reformları ve millî uyanış fikirlerini başta Rusya İmparatorluğundakiler olmak üzere bir bütün olarak Türk dünyasına sunmaktı.

Rafael HAKİMOV(Tataristan Cumhuriyeti Tarih Enstitüsü Müdürü)

Onun fikri Türk halklarını birleştirmek ve Tercüman Gazetesi’ni çıkarmaktı.O bu yol için ortak Türk dilini takdim etmişti. O dönemde Tercüman bütün Türk dünyasının tanıdığı, bütün aydınlarının okuduğu bir gazete idi.Ortak bir Türk dilinde yayınlanıyordu.

Prof.Dr. Bekali KASIMOV (Taşkent Üniversitesi)

Tercüman Gazetesini okumayan adam yok. Rusya Müslümanları kitabını okumayan adam yok bu yerlerde. O’nun ders kitabı Hoca-yı Sübyan her okulda okutuluyordu. Tüm öğretmenlerin elindeydi.

Tercüman‘ın bizzat kendisi de bir reformdu. Zira, Tercüman’da kullandığı dil, onun Türk dünyasının ortak edebî dil olarak benimsemesini istediği şiveydi

Fatma KÜÇÜKKIZI (Kırım)

Üç tanecik kaldık. Üç taneden kopayıp, gelip hep adımız Türk üre. Şu dedemizin namında. Ahırbeti kartlıkta şu Türk namı bizi bir daha kıynadı.

Arzu TİRYAKİ (Karaim-Kırım)

1924 senesinde mında oturaydım, bir yaka gitmedim. Erkeğim mında öldü. (Z.K: Siz kımsınız, kayısı dinden sınız?) Ben Karaim’ım

Elvide ÇETİNKAYA (Ayancık-Türkiye)

Sona ne olacak. Millet gurbete gitti. Öküz-inek bırakmadılar, sattılar. Yalnız insan ne yapabilir, ben şimdi ne yapabilirim, bir tek garı.

Gülnar SEYİTOVA (Taşkent-Özbekistan)

İzmir, Ankara, Bursa, Muğla hamda İstanbul’da bulunduk. İstanbul’dai maşinalarda bizi … alıp, varıştı.

Cemile ŞABANOVA (Karasubazar-Kırım)

Anamların evinde elime bir tonum süt satmaga vardım Yalta’ga. Sığırımız vardı. Balama anam bakardı. Men süt alıp gittim Yalta’ga satmaga.

Esasta aynı farklı şive ve lehçelerde konuşan Türk halkları, en azından yazı dilinde yani edebî dilde birleşmeliydiler ki Tercüman’da kullanılan ve en gelişmiş Türk dili kabul edilen İstanbul şivesine dayanan lisan, bu edebî dilin örneğini teşkil edecekti.

Doç.Dr. Zuhal YÜKSEL (Kırım Mühendislik ve Pedagoji Üniversitesi)

Sadece kullandığı dil İstanbul Türkçesiydi. 1905 yılından sonra İsmail Gaspıralı’nın Tercüman Gazetesinde hem “Dilde, Fikirde, İşte Birlik” şiarını koyar hemde daha açık bir şekilde İstanbul Türkçesinin ortak bir Türk dili olması gerektiğini açıklar.

Bununla birlikte, Gaspıralı, Osmanlı Türkçesinin gramerine daima büyük bir kararlılıkla bağlı kalır ve sürekli olarak başka yazarları da buna teşvik ederdi.

İsmail Bey, Arapça ve Farsça kelime ve tamlamaları ile yüklü olan Osmanlı edebî dilinin aşırılıklarını sık sık eleştiriyor ve hicvediyordu. Onun Türkçesi konuşulan dil üzerine inşa edilmişti. Bu dile zaman zaman Kırım Tatar sözleri katmasının bir sebebi bunun Gaspıralı’nın ana dili yani en iyi bildiği şive olmasıydı. Kırım Tatar Türkçesinin katılması Gaspıralı’nın Türkçesinin daha geniş kitleler tarafından anlaşılabilirliğini arttırmaktaydı. Zira Kırım Tatar şiveleri, Türk dillerinin iki esas grubu olan Kıpçak ve Oğuz unsurlarını bir arada barındırdıklarından Türk dünyasında özel bir yere sahipti. Bu yüzden, gerek Kıpçak, gerekse Oğuz grubu Türkçelerini konuşan halklar için Kırım Tatarcasını anlamak öbür farklı gruba mensup şiveleri anlamaktan çok daha kolaydı.

Gaspıralı kendi halkı olan Kırım Tatarları da dahil bütün Rusya Türklerinin dertlerinin çözümünde en önemli adımın her açıdan çok sınırlı olan güçlerin birleştirilmesiyle, benzer problemlere çözümler aranmasının olduğunu düşünüyordu.

Doç.Dr.Hakan KIRIMLI (Bilkent Üniversitesi)

Aslında bütün Türk, İslâm, hattâ Şark dünyası için geçerliliğine inandığı bu düsturu, pragmatik ve ölçülü karakteriyle öncelikle Rusya İmparatorluğu dahilinde işlerliğe kavuşturmak istiyordu. Onun için, tek bir ortak edebî dilin tesisi bütün Türkler arasındaki her türlü ilerici değişikliğin başlangıç noktası ve vazgeçilmez şartı idi.

Gaspıralı’nın millet tarifinin temeli dil birliği üzerine inşa edilmişti. Zihnindeki Türk milletini 1905’deki bir makalesinde şöyle tanımlıyordu:

“Til, lisan itibarıyla Şarkî Sibirya’nın Yakutları, Sibirya Türkleri, Baraba, Kazak, Kırgız, Karakalpak, Başkurt, Nogay, Kazanlı, Kırımlı, Kumuk, Uygur, Özbek, Tarançı, Sart, Azerbaycan ve Osmanlı namları ile maruf taifeler, uruğlar hep Türk tili ile söyleşirler, hep Türktürler”

Dil birliğinin zarurî olduğunu da şu sözlerle vurguluyordu:

“Elli milyonluk Türk kavminin vilayet vilayet şiveleri telaffuzda  tefavütleri var ise de hasıl lisanları birdir, binaenaleyh bu kavm-i necîbenin umumî lisan-ı edebiyyeye hakkı olduğundan maadâ dünyada yaşamak istiyor ise herşeyden ziyade ve herşeyden evvel ittihad-ı lisâna çalışmalıdır.” Gaspıralı’daki Türk milleti kavramının ayrılmaz bir unsuru İslâm’dı. Bu şaşırtıcı değildir, Çünkü Rusya İmparatorluğu’ndaki “Türk-Tatar halkların” tanımlanmasında ve ayırdedilmesinde İslâm kesinlikle bütün diğer unsurlardan daha belirleyici bir role sahipti. Gaspıralı’nın halkın İslâmî mensubiyet ve bağlılığını tamamen farklı başka bir kavramla değiştirmeye kalkışması halinde en ufak bir başarı şansı olmadığı gibi, zaten onun da hiç bir şekilde böyle bir niyeti yoktu.

Doç.Dr.Hakan KIRIMLI (Bilkent Üniversitesi)

İsmail Bey Gaspıralı geleneksel dinî hüviyeti modern millî hüviyet ile uzlaştırmak ve kaynaştırmak gayreti içinde olmuştur. İ.Gaspıralı’nın vurguladığı İslâmiyet fıkıh sahasına veya şahsî ibadet meselelerine münhasır değildi. O, bilhassa çağdaş ihtiyaçlara cevap vermek üzere İslâm’ın kültürel, sosyal ve (elbette ki üstü kapalı olarak) siyasî dayanışma ve birliğine büyük ilgi göstermekteydi.

Bu noktada, XIX. yüzyılın son çeyreğinde ortaya çıkan ve genel olarak hepsi de bir İslamî uyanış arayışında olan tanınmış bazı Müslüman aydınların Gaspıralı’nınkine paralel çizgileri gözden kaçmaz. Osmanlı vatanseveri Namık Kemal, İslâm dünyasının uyanışı mücadelesi veren Cemaleddin el-Afgânî ve Muhammed Abduh, Arap fikir adamı Abdurrahman el-Kevakibî gibi pek çok aydınların yer aldığı bu aydınlar Müslüman toplumlarının geri kalmışlıklarından kurtarılmaları ve Batı sömürgeciliğine karşı mücadele edebilmeleri için çareler aramaktaydılar. Bunlar ne fundamentalistler ne de gelenekçilerdi. Farklı şekillerde olmakla birlikte hepsi de İslâmî açıdan izah ettikleri dayanışma, birlik ve vatanseverlik kavramlarına başvurmak suretiyle ve sosyal reform yoluyla Müslüman toplumlarını emperyalizme karşı birleştirmek emelindeydiler. Genel olarak bütün bu aydınlar İslâm aleminin selâmeti için, seçerek almak kaydıyla, Batı’nın teknolojisini, bilimini hattâ bazı siyasî müesseselerini uyarlamak veya benimsemek fikrini savunmaktaydılar. Gaspıralı eğitim sahasındaki geri kalmışlığın Türk-Müslüman topluluğunun karşı karşıya bulunduğu bütün diğer meselelerin kökünü teşkil ettiğine inanmaktaydı. Bundan dolayı, ona göre, toplumun modernleşme yoluna koyulabilmesi ancak bir maarif reformu ile mümkündü.

Doç.Dr.Hakan KIRIMLI (Bilkent Üniversitesi)

Gaspıralı’nın millî meseledeki tasavvur ve programları ancak tesirli  dünyevî bir maarif sistemi vasıtasıyla halka ulaşabilir ve onlar tarafından kabul edilebilirdi.

Gaspıralı’nın yeni bir eğitim sistemini, sıfırdan başlayarak inşa etmesi gerekmekteydi.

Prof. Dr. Mirkasım OSMANOV (Kazan Devlet Üniversitesi)

Kırım’da İsmail Gaspıralı Türk halkları için yeni talim terbiye, Usul-ü Cedid, Usul-ü Savtiye gerektiğini anlamış ve fikir ile dünyaya müracaat etmiş. İlk önce Dilde, Fikirde, İşte Birlik, ondan sonra Türk halkları için yeni eğitim sistemi lazım ve o Usul-ü Cedid talimatını, fikrini söylemiş oldu. İlk önce halkta doğmuş olan ihtiyaç bu yeni fikirle kuvvetlenmiş ve 80.-90. Senelerde Tercüman Gazetesi çıkmaya başladığı zaman bu  fikir Türk halkları arasında çok hızlı bir şekilde yayılmıştı,

Eğitim, öğretim reformunun ilk tecrübesini 1884’de Bahçesaray’ın Kaytaz Ağa mahallesinde açtığı mekteple yaptı. Mâlî kaynağın bulunması, öğretmenin yetiştirilmesi, programın hazırlanması, araç ve gereçlerin temini ve derste okutulacak malzemenin basılması gibi konuları bizzat Gaspıralı üstlendi. Onun bu teşebbüsünü Bahçesaray halkı başlangıçta şüphe ile karşıladı. Halka yeni mektebi benimsetebilmek için burada “kırk günde Türkçe okuma-yazma ögretileceği” iddiasında bulundu.Tam kırk gün sonrada eşrafın ve halkın hazır bulunduğu açık bir sınavla talebelerin bunu başardığını gösterdi.

İleride daha da geliştireceği bu sistem gerçek bir inkılâptı. Onun Rusya Müslümanları arasında ortaya attığı bu yeni eğitim sistemi, kendi kullandığı tabirle “Usûl-ü Cedîd” olarak çok yaygın bir kullanıma erişmiş ve bir devre damgasını vurmuştur. Bu tabirden yola çıkarak, 1917’ye kadarki dönemde Rusya İmparatorluğu’nda bu sistemden yetişen millî-reformist kadrolar da genel olarak “Cedidçiler” olarak adlandırılacaklardır.

Gaspıralı’ya göre, eğitim sistemi, ana dil Türkçenin öğretimine hizmet etmeli ve dinî bilgilerin yanısıra dünyevî bilgileri de mutlaka kapsamalıydı. Usûl-ü Cedîd’de öğretim zamanları ve talebe sayıları kesin olarak sınırlanmıştı. İlk dereceli mekteplerde öğretim süresi iki yılı geçmeyecek, bir muallim 30 veya 40’dan fazla talebeye aynı anda ders vermeyecekti. Haftada altıgün ve bir ders gününde süresi 45’er dakikayı aşmayan en fazla beş ders okutulacaktı. Talebenin yorulup bıkmaması için ders aralarına teneffüsler konulmuş ve değişik derslerin birbirini takip etmesi öngörülmüştü. Bedenî cezalar da kaldırılmaktaydı. Eski sistemin aksine, Usûl-ü Cedîd her hafta ve dönem sonlarında bütün derslerden sınavlar yapma ve mezuniyeti bu sınavlarda başarılı olunması şartına bağlamaktaydı. Dershanelerin havasının temizliğine ve ferahlığına özel bir önem veriliyor, o zamana kadar sadece Rus okullarında görülen sıralar, karatahta, kitaplık ve diğer öğretim araçları mekteplere sokuluyordu.

Müfredatta da büyük değişiklikler vardı. İlk basamakta Türkçe okuma-yazma, temel aritmetik, hat, Kur’an okuma ve İslâm’ın esaslarını öğretmeye yönelik dersler yer almakta, buna bir üst basamakta genel coğrafya ve tarih, İslâm ve memleket tarihi hakkında giriş bilgileri ve tabiat bilgisi dersleri de ilâve edilmişti. Büyük çoğunluğu ilk defa verilen bu dersler için  ders kitabı da olmadığından, Usûl-ü Cedîd mekteplerinde kullanılacak temel ders kitabını da 1884 yılında Hocâ-i Sıbyân adıyla bizzat Gaspıralı kaleme alarak kendi matbaasında bastı.

Usûl-ü Cedîd’in kabul görmesi ve yerleşmesi büyük engellerle karşılaştı. Öncelikle bunun halk tarafından benimsenmesi ve talep konusu olması gerekiyordu.

Doç.Dr.Hakan KIRIMLI (Bilkent Üniversitesi)

Halbuki daha ilk baştan eskiusûle bağlı olan mollalar ve mutaassıp çevreler şiddetle buna karşı koydular ve Usûl-ü Cedîd’i halk arasında savunmak cesaret isteyen bir iş haline geldi.

Bir hayli masraf gerektiren yeni mekteplerin açılabilmesi ya mahallî halkın daimî maddî katkısına ya da Müslüman zenginlerin desteğine bağlıydı. Halbuki, XIX. asrın sonlarında Kırım Tatarlarının ve Rusya Müslümanlarının ekonomik ve sosyal yapıları göz önüne alındığında, bunun için iyimser olabilmek kolay değildi.

Usûl-ü Cedîd’e göre hazırlanmış öğretmenler olmadığı gibi, böyle öğremenleri yetiştirecek bir muallim mektebi de söz konusu değildi. Bu probleme karşı Gaspıralı’nın bulduğu çare, ilgilenen muallim adaylarını Bahçesaray’a çağırarak onları ücretsiz olarak uygulamalı bir şekilde eğitmek ve onlardan memleketlerine döndüklerinde en az üç kişiyi öğretmen olarak yetiştirmeleri sözünü almaktı.

Usûl-ü Cedîd’in yerleşebilmesi yolunda Gaspıralı 1880’ler boyunca büyük güçlüklere katlanmak ve sabırla gayret göstermek zorunda kaldı. Bu arada, Rusya İmparatorluğu dahilinde Müslümanların toplu olarak yaşadıkları yerlere sık sık ziyaretlerde bulunarak Usûl-ü Cedîd’i tanıtmaya ve benimsetmeye çalıştı.

Doç.Dr. İsmail TÜRKOĞLU (Marmara Üniversitesi)

Gaspıralı Orta Asya’ya gidiyor ve Orta Asya’da ona yardımcı olan bir Tatar zengini ve orada bir okul açıyor. Daha sonra bu okul “maşinalı mektep” Özbekler öyle isim takıyorlar. Çünkü okulda çok kısa zamanda Gaspıralı’nın görevlendirdiği bir öğretmen üç ay gibi kısa bir zamanda okuma,yazma öğretiyor çocuklara ve Özbekler bundan hayrete düşüyorlar. Okulun ismini “Maşinalı Mektep” koyuyorlar.

Pekçok Türk bölgesinde okunmaya başlanan Tercüman ise onun önemli propaganda araçlarından birisiydi.

İlk Usûl-ü Cedîd mektebinin açılışının üzerinden on yıl geçmeden Gaspıralı’nın çeşitli Türk bölgelerinde kaydadeğer sayıda destekçileri ortaya çıktı. Gaspıralı’nın ortaya attığı reformların en büyük destekçileri, onları büyük ölçüde geliştirenler ve yayanlar hiç şüphesiz bütün Rusya Türkleri arasında kültürel ve ekonomik yönden en büyük gelişmeyi göstermiş olan İdil-Ural yahut Kazan Tatarlarıydı. Yetiştirdikleri sayısız aydın ve dava adamıyla Kazan Tatarları, Rusya Türkleri arasında Cedidçiliğin daha doğrusu uzantıları modern Türkiye Devleti’ne kadar ulaşacak olan millî Türk uyanışının öncüleri oldular. Önce Kazan Tatarları ve ardından da Azerbaycan Türkleri arasından çıkan aydın fikirli mollalar, muallimler, esnaf ve belki de en önemlisi Müslüman zenginler Usûl-ü Cedid hareketinin baş destekçileri arasında yer almaktaydı. Özellikle Hüseyinovlar, Apanaylar, Akçuralar ve diğerleri gibi İdilboyu Tatarlarından zengin tüccarların ve Zeynelâbidin Tağızâde gibi Kafkasyalı Müslüman petrol milyonerlerinin kazanılması Usûl-ü Cedîd mekteplerinin hızla yayılmasında büyük rol oynadı.

Doç.Dr. İsmail TÜRKOĞLU (Marmara Üniversitesi)

İdil-Ural zenginleri Usul-ü Cedid hareketini desteklemeselerdi belkide bu eğitim sistemi hiçbir zaman başarıya ulaşamayacaktı.

Bunların açtığı ve finanse ettiği mekteplerle Usûl-ü Cedîd özellikle İdilboyu’nda, Kafkasya’da ve Kırım’da köylere kadar yayıldı Çok daha muhafazakâr yapıdaki Türkistan’da Usûl-ü Cedîd’in benimsenebilmesi için ise çeyrek asır geçmesi gerekti. 1895’de bütün Rusya İmparatorluğu dahilindeki Usûl-ü Cedîd mekteplerinin sayısı yüzü geçerken, 1914 yılında bu sayı yaklaşık 5.000’i bulacaktı.

Gaspıralı Müslüman Türk kızlarının eğitiminde de öncülük yaptı. İlk Usûl-ü Cedîd kız mektebini ablası Pembe Hanım Bolatukova’ya 1893’de Bahçesaray’da açtırttı. Bu örnek diğer bölgelerde de kısa süre içinde uygulandı. Gaspıralı’nın Usûl-ü Cedid reformu Rusya Türkleri arasında kadın hareketinin de en önemli başlangıç noktası olmuştur.

İsmail Bey Gaspıralı, Eğitim ve basın-yayın alanında  büyük yeniliklerini hayata geçirirken sadece sayısız yetersizliklerle ve imkânsızlıkla boğuşmak zorunda kalmıyordu. Fikir ve icraatlarından rahatsızlık duyan çevrelerin gayretlerinin tamamını boşa çıkarabilecek karşı çıkmalarını hafifletmekle de uğraşmak zorundaydı.

Her türlü mutaassıp çevrelerin Usûl-ü Cedîd’in Müslümanları Ruslaştırmak için bir araç olduğu yönündeki ve halk arasında tesirli olabilen propagandalarına karşı, Gaspıralı fikir ve icraatının değil İslâm’a karşı olmak bizzat onun emri ve faydasına olduğunu anlatmak zorundaydı.

Doç.Dr.Hakan KIRIMLI (Bilkent Üniversitesi)

Aynı zamanda da, gayri-Rusların ve şu cümleden Rusya Müslümanlarının arasındaki her türlü uyanış hareketinin altında Rusya Devleti’ne yönelik kökü dışarıda bölücü ve yıkıcı bir teşebbüs arayan, “Pan-İslâmizm” ve “Pan-Türkizm” fobileri ile yaşayan Çarlık idarecilerinin de teskin edilmeleri zarûrîydi. Gaspıralı reformlarının altında gizli Rus düşmanlığının yatmadığını, tam tersine Türk Müslüman halkların durumunun iyileşmesinin bizzat Rusya’nın da yararına olacağını bıkıp usanmadan Rus hükümetine, Rus hükümet çevrelerine anlatmaya çalışıyordu.

İsmail Beyin bir özelliği de faaliyetlerinin tamamını kanunî çerçeve içinde gerçekleştirmeye büyük bir özen göstermesidir. Son derece nazik ve baskıcı siyâsî dönemlerde faaliyet göstermesine rağmen, 34 yıl boyunca Tercüman’ın bir kere bile kapatılmaması, hattâ tek bir yazısının dahi sansürlenmemesi onun muazzam titizliğini göstermektedir.

“Millete hizmet etmek istiyorsan elinden gelen işle başla”

1.BÖLÜM.

XIX. yüzyılda âdetâ dünyayı paylaşan Avrupalı “Büyük Devletler”in biri de Rusya İmparatorluğu’ydu. Deniz aşırı bir yayılmadan çok karadan ilerleyen Rusya, milyonlarca insanın yaşadığı muazzam arazileri hakimiyeti altına almıştı. XIX. yüzyılın sonunda, Rusya, dünyanın en geniş toprakları olan imparatorluğuydu.

Bu dev imparatorluk, pek çok tarihî devletin ortadan kaldırılması ve buna direnen halklara boyun eğdirilmesi sonucunda büyümüştü. İşgal edilen bir çok Türk ve Müslüman ülkesi de imparatorluğun içinde kalmıştı. Rusya daha 1552’de, kendisini yüzyıllarca hakimiyeti altında bulundurmuş Altın Orda’nın vârislerinden Kazan Hanlığı’nı  yıkıp topraklarını ele geçirerek bir imparatorluk olma yönünde ilk adımı atmıştı. Rusya’nın Türk/Müslüman toprakları üzerindeki ilerleyişi bir kaç yıl içinde bütün İdil yani Volga boyunu ele geçirmesiyle devam etmiş, XVI. yüzyılın ilk yarısı dolmadan dev Sibirya arazisini de işgal etmişti.  XVIII. yüz yıl içinde Kazak bozkırlarını da topraklarına kattı.

Güneye doğru büyümesini yıllarca engelleyen Kırım Hanlığı’nı ise 1783’de ortadan kaldırdı ve Kırım’ı ilhak etti. Artık Rusya, Karadeniz’e hakim olmak yönünde en önemli mevziye sahip olmuştu. Yüz yıla yaklaşan son derece kanlı savaşlardan sonra Kafkasya da Rusya’nın eline geçti. XIX. yüzyılın sonuna varılmadan Türkistan’ın batısı bilfiil Rus egemenliği içine girmiş,  İmparatorluk Hindistan kapılarına dayanmıştı.

Bu yayılmacılık  ekonomik sahadaki gelişim sayesinde, onun gereği ve tamamlayıcısı olarak gerçekleşmişti.  Tarıma dayalı yapısıyla, Rus sanayii 18. yüzyıl başlarından itibaren istikrarlı bir yükseliş içine girmiş ve 19. yüzyılın ikinci yarısında büyük ivme kazanmıştı.

Rusya, askerî güç, sanayi,bilim ve genel devlet yapısıyla gerçek bir Büyük Avrupa Devleti niteliğindeydi.  Buna karşılık  19. yüzyılın ikinci yarısında bu dev bünye, sayısız müzmin problemlere sahipti. Köylülerin toprak meselesinin çözümsüzlüğünden, sanayileşme dönemi sancılarından, sosyal adaletsizlikten ve hantal bürokrasiden kaynaklanan çok şiddetli sosyal ve ekonomik memnuniyetsizlikler yaşıyordu. İdare sistemini ne pahasına olursa olsun muhafaza etme inancı, mutlakiyetçi Rus Ortodoks görüşü dışında hiç bir eğilime hayat hakkı tanımayan çok katı bir istibdad sistemine yol açmıştı. Bu dahi, Rusya’nın XIX. yüzyıl ortalarından itibaren sayısız ihtilâlci ve inkılâpçı hareketin beşiği olmasını önleyememişti.

Rusya’nın milyonlarla ifade edilen Türk/Müslüman halkları ise bütün bu gelişmelerin kıyısında kalmışlardı. İmparatorluktaki ekonomik ve sosyal adaletsizlikten paylarını fazlasıyla almışlardı.

Doç Dr. Hakan KIRIMLI (Bilkent Üniversitesi)

Ayrıca etnik ve dinî kimliklerinden dolayı da bazen fevkalade ağır olabilen baskıları göğüslemek durumunda  kalıyorlardı. Bu insanlar sadece fiilen değil aynı zamanda resmen de Rusya İmparatorluğu’nun ikinci sınıf tebası durumundaydılar.

Rusya Türkleri sadece istiklâllerini kaybetmekle kalmamış, sosyal ve ekonomik yönden de Ruslarla ve diğer Avrupalılarla arasında çok büyük uçurum olmuştu.

Cehalet, ezilmişlik ve geri kalmışlık, dev bir imparatorluğun içinde silik paryalar gibi kalmış olan Rusya Türklerinin kaderi gibi gözüküyordu.

Kırım bu tablonun karakteristik bir örneğini teşkil ediyordu. Karadeniz’in kuzeyindeki bir tabiat cenneti olan bu yarımadanın Türk ve Müslüman yerli halkı olan Kırım Tatarları her bakımdan tam bir çöküş içindeydi. Bir zamanlar Doğu Avrupa’nın  en güçlü devletlerinden biri ve Osmanlı Devleti’nin müttefiki olan Kırım Hanlığı’nın mirasçılarıydı. Ne var ki, Rusya’nın Kırım’ı ele geçirmesinden sonraki bir asırlık süre içinde Kırım Tatarları öz vatanlarında silinme noktasına geldiler. Dayanılmaz ekonomik, sosyal ve siyâsî baskılar onları onbinlerce kişilik dalgalar halinde kendilerine en yakın hissettikleri Osmanlı Türkiyesi’ne Anadolu ve Rumeliye perişan halde göç etmeye mecbur etmekteydi. 1500 yıllık Türk ülkesi, bir zamanların  önde gelen İslâm merkezlerinden biri olan Kırım, büyük bir hızla öz evlâtlarından ayrılıyor, onlardan boşalan yerleri yabancılar dolduruyordu.

Prof.Dr. Kemal KARPAT (Wisconsin Üniversitesi)

Bu durum karşısında hayatlarını kurtarmak ve bekasını idame ettirebilmek için Kırım’dan büyük göç başladı.

Fakat bu göçlerin neticesinde Kırım Müslüman halkı orayı terketti ve sayıları gittikçe azalarak bir zaman bütün Kırım’a hakim olan bu kitle bir azınlık durumuna düştü ve göçler devam ediyordu. Bütün Ruslarda bu göçleri destekliyordu.Çünkü Kırım’dan Kırım halkı gittikçe orada eski sahiplerinin ismini, adını ve haklarını duyuracak kimse kalmayacaktı, maksat buydu. Gitsin diyordu.

Kırım’da kalanlar da ümitsizlik içinde âdetâ muhaceret sıralarını bekliyorlardı. Onları bir halk olarak ayakta tutacak bütün müesseseleri ya çoktan yok olmuştu yahut da her geçen gün daha da çürümekteydi.

Doç Dr. Hakan KIRIMLI (Bilkent Üniversitesi)

Bir zamanların bilim yuvası olan, nâmı İslâm dünyasına yayılmış Kırım’ın medreselerinde ve mekteplerinde okuyan çocuklar değil ilmi öğrenmek, ana dillerinde doğru dürüst okuma yazma bile öğrenemiyorlardı. Ne kendi tarihlerinden, ne de başkalarının geçmişlerinden ve takdirlerinden haberdar değillerdi.

Koca bir toplum âdetâ bir topraksız köylüler ordusuna dönmüştü. Kırım Tatar şivesinde tek bir kitap dahi yayınlanmıyor, Türkçe bir gazete çıkarmak tasavvurlara bile sığmıyordu. Toplumun dertlerini dile getirecek onları bir gaye etrafında toplayacak dernekler yahut başka teşkilatlar işitilmemişti bile.

Doç Dr. Hakan KIRIMLI (Bilkent Üniversitesi)

Bir zamanların şanlı halkının,  artık hayatın hiç bir safhasında liderliği yoktu. Çarlık rejiminin güvenini kazanarak onun lütuflarına mazhar olan küçük bir grup Kırım Tatar asilzâdeleri ise halkın liderleri durumunda değillerdi.

Kırım ve Rusya imparatorluğu içinde yaşayan Türkler işte böyle bir manzara içindeyken, Mustafa Mirza Gasprinskiy ile karısı Fadme Hanım, Bahçesaray’a bağlı olan ve Sovyet döneminde ortadan kaldırılan Kırım Tatar köyü Avcıköy’de 20 Mart 1851 yılında oğulları İsmail’in doğum sevincini yaşadılar.

Devrinin her Kırım Tatar çocuğu gibi İsmail de ilk önce mahallî Müslüman mektebinde okudu.  İyi bir eğitim alması için babası onu Kırım’ın idarî merkezi olan Akmescit’deki Rus Erkek Gimnazyumu’na yani Lisesi’ne gönderdi. Böylece Rus dünyasıyla tanışan ve Rusçasını da ilerleten genç İsmail’in subay olmasını isteyen babası Mustafa Mirza, oğlunu Voronej şehrindeki Harbokulu’na yolladı. Daha sonra, Moskova’daki Milyutin Askerî Lisesi’ne geçti.

Büyük bir kültürel merkez olan Moskova, İsmail’in, hayata ve dünyaya bakışını değiştirdi. O günlerin Rusyasında okuyan genç nesiller arasında nihilist ve sosyalist fikirler hızla yaygınlaşıyordu. Halbuki, Moskova her zaman Rus muhafazakâr düşüncesinin merkezi kabul edilirdi. Rus fikir ve siyaset hayatında büyük yeri olan Slavofil ve Pan-Slavist düşüncelerin beşiği de bu tarihî şehirdi.

O yıllarda Osmanlı İmparatorluğu’ndan kopma mücadelesi veren Sırplar ve diğer Slav halklara yönelik büyük bir sempati uyanmış ve onlara destek için Rus halkı arasında büyük kampanyalar düzenlenmekteydi. Çevresiyle çok ilgili bir genç olan İsmail de döneminin sürekli gündemde olan bu fikir hareketlerini ve altın çağını yaşayan Rus edebiyatını ilgiyle takip etmekteydi

Moskova yılları genç İsmail’in edebî ve fikrî gelişmesine büyük katkıda bulunmasının yanısıra, bir çok hususu da sorgulama imkânı vermişti. Moskova’nın popüler atmosferi “Kâfir Türklere karşı Slav ve Ortodoks kardeşlerin desteklenmesi” sloganlarıyla örülmüştü . Bir Rus subay namzeti olsa da bütün bu sloganlar İsmail’e göre değildi.

Doç Dr. Hakan KIRIMLI (Bilkent Üniversitesi)

Madem ki Ortodoks Slavlar yahut Ruslar, Müslüman Türklere karşı kendi soydaş ve dindaşlarının yanında olma gereğini hissediyorlardı, o halde genç İsmail’de Ortodoks isyancılara karşı kendi soydaşlarının yahut dindaşlarının yanında saf tutmalıydı diye düşündü. Kısaca söyleyecek olursak, Pan-Slavist rüzgarların estiği Moskova genç İsmail’de tam tersi yönde etki yapmıştı.

İsmail Harbokulu’nda okuyup da onunla benzer duyguları paylaşan Müslüman  arkadaşı Litvanya Tatarlarından Mustafa Mirza Davidoviç ile bir plan yaptı. Gizlice Osmanlı İmparatorluğu’na kaçacak ve Osmanlı ordusuna gönüllü yazılarak Girit’deki Rum isyancılara karşı savaşacaklardı. Karadeniz kıyısındaki Odesa’dan Türkiye’ye geçmeye teşebbüs ettilerse de yakalandılar ve evlerine gönderildiler.

1868 yılında 17 yaşında Bahçesaray’daki meşhur Zincirli Medrese’de Rusça muallimi olarak çalışmaya başladı. Bir taraftan da kendini yoğun bir şekilde Rus fikir, felsefe ve edebiyat eserlerini okumaya verdi. Devrine göre modern bir tahsil görmüş olan İsmail Gasprinskiy’nin yahut soyadının Türkçe haliyle Gaspıralı’nın, tarihî ünü çok büyük olsa da artık taassubun kalesi olmuş olan Zincirli Medrese’de çalışaması uzun sürmedi.

İçindeki dünyayı tanıma  arzusuyla 1872’de Kırım’dan ayrıldı. İstanbul, Viyana, Münih ve Stuttgart üzerinden uzun ve maceralı bir yolculuktan sonra Paris’e gitti. Paris, bir kültür ve sanat merkezi olmanın yanısıra, Rusya’nın istibdat havasından kaçan muhalif fikirli yahut bohem Rusların da sığındığı bir yerdi. Rusçadan Fransızcaya mütercimlik yaparak geçindi ve  bir süre de  meşhur Rus yazarı İvan Turgenyev’in asistanı olarak çalıştı.

Gaspıralı’nın içindeki Osmanlı subayı olma özlemi sönmemişti. 1874’de Paris’den İstanbul’a gelerek Osmanlı ordusuna girmek için teşebbüste bulundu. Bir yıl kadar uğraşmasına rağmen bu isteği gerçekleşmeyince vatanı Kırım’a döndü.

Gaspıralı artık kendi köyünün ötesinden haberi olmayan vatandaşlarından çok farklı bir dünya görüşüne sahip olmuştu. Onun hem Batı, hem Doğu dünyasını, hem Hristiyan, hem Müslüman kültürünü, hem Türk, hem Rus hayat tarzını tanıması halkının problemlerini çok daha geniş bir açıdan değerlendirebilmesine  imkân veriyordu.

İsmail Bey Gaspıralı genç yaşında edindiği  büyük tecrübelerini milletinin hizmetinde kullanmak ateşiyle yanıyordu. Sömürgeleşmiş, geri kalmış, yok olmanın eşiğine gelmiş halkına anlatacağı çok şey olduğuna inanıyordu. Ama bu iş hiç de onun umduğu kadar kolay değildi. O kadar ki, vatanına dönüşte üzerindeki Avrupaî kıyafetlerden ötürü kendisini “gâvurlaşmış” olarak gören Müslüman arabacılardan bir çoğu onu arabalarına bile bindirmek istemeyecekti. Müslüman halkı uyandırma niyetinin baskıcı Çarlık çevrelerinde meydana getireceği rahatsızlığı ise yakında tanıyacaktı.

Bir zamanlar Kırım Hanlığı’nın pâyitahtı olmuş Bahçesaray’ın yeni kurulan belediyesinde görev almaya ve içindeki hizmet aşkını fiile dökmeye soyundu.

1878’de önce Başkan Yardımcılığı’na, ertesi yıl da Belediye Başkanlığı’na seçildi. Bu görevleri Gaspıralı’ya idârî tecrübe kazandırsa da, onu tatmin etmedi.

Gaspıralı, halkının dertlerinin esasında Rusya İmparatorluğundaki bütün Türk yahut Müslüman halklarla, hattâ Avrupa tarafından sömürgeleştirilmiş bütün Doğu halklarıyla ortak olduğunu görebiliyordu. Batılı büyük devletler Doğu halkları karşısında teknik, ekonomik ve askerî güçlerini ortaya koyarak ezici bir üstünlük sağlamışlardı.

Doç Dr. Hakan KIRIMLI (Bilkent Üniversitesi)

İsmail Bey Gaspıralı herşeyin temelinde, toplumun kendini tanımasının, tanımlamasının ve geleceğe yönelik nesillerini hazırlamasının aslî aracı olan maarifi görüyordu. Halbuki tarihte çok ileri seviyelerdeki bilim ve öğretim kurumlarının sahipleri Türk halkları yahut daha geniş bir zeminde Müslüman toplumlarının elinde, özellikle de sömürgeleşme şartlarında, âdetâ bütünüyle fonksiyonlarını kaybetmiş ve

çağın hiç bir ihtiyacına cevap vermeyen eğitim müesseleri kalıntıları kalmıştı.

Bir zamanların iftihar edilen mektep ve medreseleri anadilinde okuma-yazma öğretebilmek, Müslümanlığın sosyal gereklerini bile gösterebilmekten âciz bir haldeydiler.

Doç Dr. Hakan KIRIMLI (Bilkent Üniversitesi)

Diğer taraftan, her hangi bir konuda harekete geçebilmenin ön şartı olarak insanların bizzat kendi toplumlarından, yakınlarından ve dış dünyadan haberdar olmaları, kendileri için dünyanın daha ileri toplumları seviyesinde şartlar talep edebilmeleri için de öncelikle birbirleri arasındaki modern iletişimi gerçekleştirmeleri şarttı.

Ne var ki, değil Kırım Tatarları , bütün Rusya Türkleri arasında bile herkese hitap eden Türkçe bir gazete yoktu. Bütün bu problemleri yakından gözleyen Gaspıralı, yabancı hakimiyeti altında yaşayan soydaş ve dindaşlarını uyandırmak, onların sesini duyurmak için yayın yoluyla faaliyete geçmek istedi. İlk teşebbüs olarak, Akmescit’de Rusça çıkan Tavrida gazetesinde “Rus İslâmı” başlıklı bir dizi yazı yazdı. Rusya ile onun Müslüman tebası arasındaki ilişkilere değinerek, bu kadar çok sayıda Müslümanı içinde bulunduran Rusya’nın bir Ortodoks Hristiyan devleti olduğu kadar bir Müslüman devleti sayılmasının da doğru olacağını savundu. Ona göre, imparatorluğun bu iki ana unsuru birbirini daha iyi tanımalı ve Ruslar, çağdaş bir eğitim sisteminden ve bilimden mahrum bulunan Müslümanların buna kavuşmasına engel olmamalıydı.

Gaspıralı ilk eserini özellikle Rus hükûmetine ve çevrelerine hitaben yazmıştı. Resmî devlet ideolojisi dışındaki her türlü fikir ve harekete büyük bir şüphe ile bakan Çarlık Rusyası’nın muhtemel tedirginliğini ve Müslüman tebası arasındaki reform teşebbüslerine en baştan karşı çıkmasını önlemeyi amaçlamıştı.

O, Kırım’dakiler de dahil bütün Rusya Müslümanlarının, millî bir uyanışa geçmedikleri takdirde eriyip gitme tehlikesine maruz bulunduğunu ve bunun ancak Rusya hükûmeti karşıya alınmadığı takdirde gerçekleşebileceğini düşünüyordu.

Doç Dr. Hakan KIRIMLI (Bilkent Üniversitesi)

Zamansız ve maceracı hareketlerin felâketle sonuçlanabileceği fikrindeydi. Rusya dahilindeki milyonlarca Müslüman, öncelikle cehalet ve ekonomik çöküşten kurtulmalı, tecrid olunmuş cemaatlerden, birleşmiş, modern bir millet haline dönüşmeliydiler. Hepsi Müslüman oldukları için İslâm’ın özünde mevcut olan temel dinî uhuvvet olgusu bunları birleşmeye sevk ettiği gibi, büyük çoğunluğu itibarıyla  (az-çok farklı lehçelerde de olsa) aynı dili yani Türk dilini konuşan halklar olduklarından etno-dinî esaslarda yekpare bir millet halinde bütünleşmeleri gerekliydi.

Müslüman-Türk halkları, birleşip bütünleştikleri takdirde büyük bir potansiyel meydana getirebilirlerdi. Bütün bunların ön şartı ise, geri kalmışlık ve cehalet zincirlerini kırmalarını sağlayacak ve birbirlerine yakınlaşıp bütünleşmelerini mümkün kılacak tarzda çağın ihtiyaçlarına uygun bir eğitim sisteminin uygulanmasıydı. Bu sistem Türkçe eğitim vermeli ve Gaspıralı’nın tasavvurundaki millî bütünleşmenin altyapısını hazırlayacak ortak Türk edebî dilinin teşekkülüne aracı  olmalıydı.

Prof.Dr.Turan YAZGAN (Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı)

Gaspıralı’nın fikirlerinden sadece dil birliğiönemli ölçüde hayata geçirildi. Yani Gaspıralı’nın çıkardığı gazete Türk dünyasının her yerinde okundu ve Türkçe’nin tek bir dil olduğu Türk münevverlerince ister istemez kabul gördü ve tabi bu aynı zamanda Türk münevverleri arasında bir de fikir birliği yarattı. Zaten onunda istediği şey dil birliği ve fikir birliğiydi. Gaspıralı bu ikisini birden tek başına, kendi başına ve insanüstü bir gayretle, görülmemiş bir fedakarlıkla gerçekleştirdi. Onun için Türk tarihi içinde Gaspıralı’yı abidevi bir şahsiyet olarak daima anmak gerekir.

Prof.Dr. Yavuz AKPINAR (Ege Üniversitesi)

Aynı zamanda bir eylem adamı Gaspıralı. Fikirlerini hayata geçirmek için elinden gelen çabayı gösteren bir eylem adamı ve işin dikkati çeken bir tarafı da en kötü durumlarda dahi umutsuz değil.

Rusya Müslümanlarının en büyük probleminin eğitim eksikliği olduğunu görüyor, en büyük problemin cehalet olduğunu görüyor. Cehaleti ortadan kaldırmak içinde yeni ders kitapları yazması gerekiyordu.

Oluşacak millî bir Türk basını da bu toplumların birbirlerinden haberdar olmalarında ve kaynaşmalarında hayatî bir rol oynayacaktı.

Ancak, bütün bu safhalarda Rus hükûmetinin gazabını celbedecek tavırlardan uzak durmalı, Batı bilimini Ruslar vasıtasıyla alabilmek için gayret sarfedilmeli ve umum Rusya gelişmelerinden uzak kalınmamalıydı.

Prof.Dr. Kemal KARPAT (Wisconsin Üniversitesi)

Gaspıralı bugün birinci derecede önemli olan bir konuyu ele alıyor. İki ayrı kültür nasıl bir arada yaşar, nasıl birbiriyle bağdaşır ve nasıl bir bir müslüman ve Türk  hem Türk ve müslüman kalır ve aynı zamanda modernleşir, medeni olur temasını işliyor.Yani böylece, bu bakımdan da bugün sosyologların, tarihçilerin, siyaset bilimcilerin uğraştığı bir konuyu yani medeniyetler uzlaşımı veyahut da çatışması nasıl isterseniz, ele almak isterseniz, konusunu ele alarak fiilen Molla Abbas’ın Fransa’da nasıl bu iki kültürü birleştirerek yaşayabildiğini anlatmaktadır. Modernleşme tarihi bakımından Gaspıralıdaimiliğini, tazeleğini daima muhafaza edecek bir konuyu işlemiş oluyor.

Gaspıralı bütün hayatı boyunca üstün bir taktik kabiliyeti ile tanınmakla birlikte, onun bu yöndeki tutumunu samimiyetten uzak, şartların gereği mecburî bir taktik olarak anlamak doğru olmayacaktır.

Onun son derece inanmış bir milliyetçi olmakla birlikte, Ruslar dahil hiç bir halk yahut millete körü körüne husumet peşinde koşmadığı, aksine bütün halkların genel olarak yakınlaşması özellikle de tarih ve coğrafyada büyük ortaklıkları olan Slav ve Türk halklarının birbirlerine yakınlaşması gereğine yürekten inandığı bilinmektedir.

Dr. Yuriy GANKEVİÇ ( Kırım Pedagoji ve mühendislik Fakültesi)

İsmail Gaspıralının slav ve Türk, hristiyan ve müslüman halkların kaynaşmasında gerçekten de büyük ve önemli bir katkısı oldu

Gaspıralı yalnız Rus ve Rusya Türkleri kültürleri arasında değil, aynı zamanda Rusya Türkleri ve dünyanın umum türk ve müslüman kardeşleri arasında bir köprü olmuştur

Doç Dr. Hakan KIRIMLI (Bilkent Üniversitesi)

Zâten Gaspıralı tarzı bir milliyetçiliğin onun dönemindeki, hattâ günümüze kadar devam eden bencil ve içine kapanık milliyetçiliklerden temel farklılıklarından biri de budur.Ona göre, bir milleti kaynaştırmanın harcı olarak şu yahut bu halka düşmanlığın kullanılması sağlıklı bir millî oluşum meydana getiremezdi.