Osman Aqçoqraqlı
Haz.: N. Seyit Yahya
Qart muallim ve yazıcılarımızdan İsmail Gasprinskiy
İşbu mayıs ayı 5-nci künü matbuat künü olıp keçti. Matbuat da kününde Qırımda İsmail Gasprinskiyni anmamaq mümkün olmay.
Gasprinskiy değende közümizin öğüne 35 yıllıq bir neşriyatçılıq kele. Keçken 19-ncı asrın sonlarında umumrusiye müsülmanları arasında maarif ve medeniyet yolunda bir devir açıp yaşatqan İsmail Gasprinskiyniñ hayatına bir baqacaq olsaq, onıñ müsülman halqları arasındaki durğunlığın, içtimaiy hastalıqların sebeplerini araştırdığını köremiz. Bu araştıruvlar arasında Gasprinskiy şu fıkirge kele: “Bütün felâket, bütün hastalıqlarımız oquvsızlıqtan, bilgisizliktendir. Cahil bir halqın öğüne bütün dünya seadetlerini köterip qoysañ da, ondan faydalana bilmez, om başta oqutmaq kerek. Oqutqan soñ halq kendine kerek yolu ve seadeti kendisi tapar.”
Gasprinskiyniñ esas fikri bu ola
Gasprinskiy ta 1865 seneleri Moskovada askeriy mektepte oqudığı vaqıtlarda gazeta oqumayı seve ve hatta kendisi 15-16 yaşlarında iken bir şeyler yazıp bastırmaq istey. Lâkin 5 rubleden ziyade parası olmadığından buna muvaffaq olamay.
Gasprinskiyde müstaqil adımlar
Askeriy gimnaziyada oquvlar Gasprinskiynin hoşuna kitmey. Aynı zamanda Moskovada 1860 ve 1870 seneleriniñ islavyanofil-milletçi gazetalarındaki maqaleler onı bıqtıra, onda büyük aksiy bir tesir uyandıra. Bu tesirler altında Gasprinskiy Moskovayı taşlap qaça.
Muallimlik
1869�71 seneleri Gasprinskiy Bağçasaray ve Yaltada üç yıl muallimlik yapa. Bu muallimlikler esnası Gasprinskiyniñ Moskovada beslediği fikirler kittikçe arta. O dey ki: “Bütün cahil halqları hükümetler umumiy, mecburiy ve parasız oqutmaq kerektirler.”
Oquv-bilgi peşinde
Gasprinskiyni az oquv ile muallimlik yapıp oturmaq toydırtnay; o bilgisini daha ziyade arttırmaq fikrine kele ve bu fikir ile 1871 senesi Istanbulğa yollana, lâkin anda oquv işlerinin qurulışı onıñ keyfine kelmediginden Fransaya can ata, cebinde üç ruble bulundığı halda Parijge kelip tüşe.
O vaqıtlarda Parijde bulunan rus muhacirleri Gasprinskiye bazı işler tapıp onıñ keçinmesini temin eteler. Nihayet, o, meşhur Turgenefe¹ yaqınlaşa, Turgenef Gasprinskiye öz eserlerini ve maqalelerini temize çektire. Fransızcayı eyi öğrendikten son bir ilâncı kontorada da tercimanlıq yapa. Gasprinskiy bu tercimanlığını unutmayıp, ileride çıqardığı gazetasınıñ adını “Terciman” qoya.
Gasprinskiy izbaç2
1876 senesi Bağçasarayğa qaytıp kelgen Gasprinskiy tekrar rusça muallimlik yapa. Bu defa om Qırımın en meşhur Zincirli medresesi yanındaki rusça mektepke tayin eteler.
Bu sıralarda Gasprinskiy yine de gazetacılıq fikrini bıraqmay. Aldırdığı rusça gazetaları kendisi oqudıqtan son seherin qahvehanelerinde kezip, oqup, tatarçaya tercüme etip, halqlarğa diñlete. Bu işi kendisine adeta bir vazife kibi köre, seneler boyu bu işte devam ete.
Beri tarafta medresedeki talebelerden türkçe oqup yazmaya ögrene. Bu esnalarda Gasprinskiyniñ medresedeki isholastik tedris usulını tenqid etmesi ve rusça sınıfta ders vaqıtlarını çan qaqıp ilân etmesi talebeler arasında ona qarşı bir duşmanlıq uyandıra. Onı öldürmekle qorqutıp mektup yazalar. Gasprinskiy burasını bıraqmaya mecbur ola.
Gasprinskiy cemaat hadimi
1879-da Gasprinskiyni Bağçasaray şeher (galava) Belediye reisi saylaylar. 4 senelik hizmet dahi eyilikle neticelenmey. Seher soqaqlarına fener qoydırmaq, hastahane yaptırmaq kibi tedbirler o vaqıtki balaban meclis (galasnıy) azalarının hoşuna kitmedi. Seher kassasını boşatacaq bahanesile3 Gasprinskiyni bu galavalığı bıraqıp kitmeye mecbur ettiler. Bu hizmetler esnası Gasprinskiyni matbuata hizmet fikirleri yine de bıraqmay. 1882 senesi Aqmescitte çıqan rusça gazetada “Rusiye müsülmanları” serlevhasıle maqaleler yaza, bunları ayrıca bastıra. Bu risale o vaqıt rus hükümet memurları arasında gürülti çıqara, beri tarafta Qazan ve Kafkasya müsülman gençliği arasında ise uyanıqlıq doğura.
Tatarda birinciliği
Gasprinskiy galavalığı esnası matbaa açmaq, gazeta çıqarmaq meselelerini hiç bıraqmay, hükümetten müsaadeler istey, lâkin veremeyler.
Daima çırpınan, rahat durmayan qalp hep bir şeyler yapmaq istey. Gasprinskiy Bağçasarayda, gençliğinde oqumayıp cahil qalğan büyükleri oqutmaq içün gece dersleri aça. Bedava olğan bu derslerge bir hayli adam devam ete.
Lâkin qış kelip, soğuq bastıqta Gasprinskiy talebelerinden, yaqarlıq içün dep, 20 kapik toplayacağı vaqıt bazıları bıraqıp kitmeye başladılar. Hatta aradan birisi qara tahtaya şu beyti yazıp qoya:
“Upravalar yapıldı, çeşmesi qaldı,
Bedava oqutam dep, 20 kapik aldı.”
Gasprinskiy gazetacı
Sözünden, fikrinden dönmek bilmeyen Gasprinskiy gazeta çıqarmaq işinde aylancıq yollardan çareler qıdıra. Çare tapıla. 1882 senesi boyu Gasprinskiy “Tonğuç”, “Şafaq”, “Qamer”, “Güneş”, “Yıldız” kibi türlü adlar ile her ay sırasıle 12 risale çıqara. Tabiy, bu risalelerin adları başqa olsa da, içi adeta bir jurnal ve gazeta olduğından şübhe etmeyen eski Rusiye senzur idaresi bunları toqtata.
Gasprinskiy kendisine ayaq çalan düşmanın ta yüreğine, merkezge bara. Her nasıl ise rusça ve tatarca olmaq şartıle “Tercüman” adlı haftalıq bir gazeta çıqarmaya ruhset ala bile.
Bundan Nijniy4 ve Qazan seherlerine yollanıp, çıqacaq gazetaya abune toplay. Bu suretle topladığı üç yüz rubleye anasının saqlı qaftanlarını da satıp qoşa, eskice bir makina ve biraz da hurufat alıp, matbaayı tize ve işke başlay.
1883-te aprelin 10-ncı künü “Tercüman”ın ilk nüshası Bağçasarayda öz matbaasında çıqmaya başlay.
Gasprinskiy yerli tatarlardan birisini alıp, mürettiplik ögrete, ailesi kâğıt bükley, makina aylandıralar. Böylelikle ilk tatar gazetası zahmetler ile meydanğa kele, Gasprinskiy bu iş içün şerik (kompanyon) araştırdıqta yerli zenginlerden birisi ona dey: “Bu gazetayı satmaqtan ne fayda çıqacaq? Eğer tütüncilik yapsan, sana biraz sermaye vereyim.”
Başta 300 nüshadan başlayan “Tercüman” son seneleri 5000 nüshaya qadar çıqa.
Usul-ı cedid
Eski usul mekteplerin yaramağanını körgen Gasprinskiy bunların İslahı çarelerine kirişip, başta yeni savtiy5 usulda “Hoca-i sübyan”6 adında elifba ve ders kitapları yazıp bastı. Bu usul Bağçasarayda Qaytazan mektebinde muallim Mahmut Refat7 efendi tarafından tatbiq oluna8. Bir qaç yıllar etraftan kelgen tatar muallimleri bu usulı öğrenip kiteler ve yerlerinde tatbiq eteler.
İçeri Rusiye mollaları buna qarşı keleler, cedid-qadim qavğaları başlay. Bu usulğa “Usul-ı yezid”9 deyler. Gasprinskiy tekfir etile10. Ona qarşı muharebe açıla, aleyhinde11 kitaplar basılıp çıqa.
Rus misionerlerinden İlminskiy12 Peterburgdaki misionerler başı Pobedonostsefke13 Gasprinskiy haqqında qorqunçlı mektuplar yaza, dey ki: “Bağçasarayda ufaq bir bulut peyda oldı, ileride bundan kök gürlep şimşekler çaqmaq ihtimali vardır.”
Beri taraftan usul-ı cedid ilerilep mektepler açıla ve Gasprinskiyniñ öldigi senesine qadar tatarlar arasında yeni usulğa çevirilmegen mektep qalmay. Bunların adedi14 ise 5 biñge çıqa.
Cemiyet-i hayriyeler
Yeni usul mekteplerde ekseriyetle zengin ve orta halli kişilerniñ balaları oqup, fuqarelerin oquyamadığını körgen Gasprinskiy buna çare olaraq tatarlar arasında cemiyet-i hayriyeler açmaq suretile fuqare balalarını oqutmaqnı tüşüne, bu yolda teşviqat yapıp bunda da muvaffaq ola. Bir qaç yıl içinde eski Rusiye müsülman merkezlerinde elli qadar cemiyetlerin heman hepisinde fahriy aza şayiana. Mekteplerin çoğusına Gasprinskiy adı verile.
Günsel Dergisi‘nden alınmıştır. Sayı 5, Mart-Nisan 2000. (www.ismailgaspirali.org)
*Maqale “Emel”nin nushasındaki imlâsı ile berilmektedir. � N. S. Açıqlamalar:
1 Turgenev İ.S.(1818-1883)– meşhur rus nesircisi. Peterburg İlmiy Akademiyasınıñ muhbir-azası (1860). Bir çoq roman ve povestlerniñ müellifidir.
2 İzbaç – rusça “izba” sözünden: Rusiyede eskiden halqnı evden evge kezip ya da bir evge toplap oqumağa-yazmağa ögretken adam.
3 Bahane – mana, manaçıq, sebep; bahanesile – manası, manaçığı, sebebi ile.
4 Nijniy-Nijniy Novgorod, Rusiyede Volga özeni üzerinde bulunğan şeher.
5 Savtiy – sesli, davuşlı.
6 Hoca-i sübyan – Balalar hocası (muallimi).
7 Refat Mahmut (1860-1940) – tanınğan qırımtatar ziyalılanndan, İ. Gasprinskiyniñ, tahsil reforması işlerinde ilk ve en yaqın yardımcılarından biridir. Bağçasarayda doğup, 1890-da mında, Qaytaz ağa mahallesinde ilk yanı usul mektebini açtı. Bu mektepte Qırımda birinci defa olaraq oğlan balaları qızlarnen beraber oquy, din-tışı fenler oqutula edi. 1938 senesi bolşevikler tarafından hapske alındı ve muhtemelen, 1940 yılında Özbekistanda mahbüsler lagerinde vefat etti.
8 Tatbiq olmaq – hayatqa keçirilmek, işletip baqılmaq.
9 Yezid – sögünç olaraq: “hıyanet”, “merhametsiz”.
10 Tekfir etmek – birisini, kâfir dep, qabahatlamaq.
11 Aleyhinde – [birisine, bir şeyge] qarşı.
12 İlminskiy, N.İ.(1822-1891) – türkşınas ve missioner. Peterburg İlmiy Akademiyasınıñ muhbir-azası (1871). Rusiye İmperatorlığındaki türkiy halqlarnıñ yazıları içün kiril elifbesini uydurmaq ve müsülman balaları içün rus tilini ve hristian dinini ögretken ocalar seminariyalarını açmaq işlerinin başlangıcında bulunğan zatlardan biri.
13 Pobedonostsev K. P. (1827-1907) – Rusiye devlet erbabı, adliyeci. 1880-1905 seneleri arasında Sinodda (Ruhaniy işler nazirliginde) ober-prokuror (nazir) vazifesinde çalıştı. Tarihte Rus İmperatorı III Aleksandrğa olğan tesiri ile bellidir.
14 Aded – sayı birimi.
15 Hacı Habibulla Efendi Müslim Efendi Zade, Dereköyli (1820-1895) – Qırımnıñ belli
müderrislerinden. İstanbulda ve Qahirede diniy tahsil körgen. Zincirli medreseniñ müdüri vazifesinde bulunğanda, bu aliy oquv müessisesinin ilk İslahını keçirdi. Onun teşebbüsinen medresede kütüphane açıldı. Habibulla Efendinin bu kütüphanege 1000 nüsha kitap bağışlağam bellidir.
16 Hadi Maqsudi Efendi – fevral 1914 senesi, İdil-Ural bölgesi, Kafkaz ve Qırımdan kelgen bir sıra ziyalılar arasında Müsülman Fraksiyasını meydanğa ketirme faaliyetinde bulunğan bir zattır. Başqa malümatqa rast kelmedik.
17 Lömanov, İsmail Noman oğlu (1871-1942) – belli qırımtatar alim ve ocalarından. İstanbul ve Qahirede diniy tahsil körgen. I Qurultaynıñ iştirakçisi. Qırım MSSC (ASSR) devrinde hükümet dairelerinde ve yüksek tahsil sahasında çalıştı, ilmiy tedqiqatnen oğraştı. 1934 senesi işten boşatılıp, Leningrad şehrine kete ve Şarqşınaslıq İnstitutınıñ elyazmalar bölügine işke kire. 1938 s. NKVD tarafından hapske alındı, 1939-da azat etildi. Leningrad muhasarası vaqtında (1942-de) vefat etti.
18 Darülfünun (arapça: Daru-l-fûnun – Fenler evi) – üniversitet.
19 Darulmuallimin (arapça: Daru-l-muallimin – Muallimler evi) – Pedagoji İnstitutı.
20 Davidoviç, Mustafa – Litva tatarlarından; İ.Gasprinskiynen Moskovadaki askeriy mektepte oquğan ve beraberce qaçqan edi; dostluqları ve bir-birine kösterdikleri destekçilik ömürleri boyu sürgen edi.
21 Terciman-ı ahval-i zeman – Zemane ballarınıñ tercimanı (osmanlıca).
22 Alem-i sübyan – Balalar dünyası (osmanlıca).
23 Alem-i nisvan – Hanımlar dünyası (osmanlıca).
24 Kongras – kongress.
25 Uşinskiy K. Dm. (1822-1891) – meşhur rus demokrat-muallimi, rus pedagoji ilminin esaslarını qurğan insandır. Esas gayelerinden biri- tahsil umum halq içün açıq olmalı, qolay ve anlayışlı tarzda berilmelidir. İ. Gasprinskiy Uşinskiynin ğayelerinen tanış olup, olarnı Rusiyedeki türk mektepleri içün işletkeni bellidir.
26 Metinde böyledir, mürcttip hatası da ola bilir (mantıq cihetinden “novator” veya “reformator” sözleri daha uyğundır).
